“Voorzieningen in de openbare ruimte kunnen grote gevolgen hebben voor de gezondheid van mensen”, zegt Hugo Backx. “In het verre verleden hebben we bijvoorbeeld gezien dat de aanleg van waterleidingen en riolering enorm geholpen heeft bij het terugdringen van ziekten als cholera. Dat besef was de laatste jaren wat weggezakt.”
Schijntegenstellingen overbruggen
Gemeenten zijn niet verplicht om gezondheid een prominente plek te geven in hun ruimtelijke beleid. Dat verandert wanneer de nieuwe Omgevingswet in werking treedt. Backx: “Burgers accepteren het vandaag de dag niet meer als de gemeente onvoldoende rekening houdt met zoiets belangrijks als hun gezondheid. Tegenstellingen zijn verrassend vaak te overbruggen, zeker als partijen eerder met elkaar om tafel gaan zitten. De omgevingswet nodigt daar nadrukkelijk toe uit.”
Het pleidooi van Backx vindt bijval in de gemeente Utrecht. Daar sorteren bestuur en ambtenaren al een tijd lang voor op de komst van de Omgevingswet. Ellen Peeters is senior adviseur gezonde leefomgeving. “Ons College wil expliciet dat gezondheid wordt meegewogen in ruimtelijke planvorming. Volgens mij is het daarin uniek in Nederland. We voelen ons echt voorlopers en zijn soms ook nog wat zoekende. In die zoektocht helpt de stevige ambitie van ons bestuur. Het stuurt projectplannen terug als er niks over gezondheid in staat. Dan ontstaat er snel een mindset waarbij het heel gewoon is gezondheid direct te betrekken.”
De voordelen die Hugo Backx schetst, ervaart Ellen Peeters in de praktijk. “Er blijken dan weinig tegenstrijdige belangen, we vullen elkaar juist aan. Collega’s van verkeer willen mensen de auto uit krijgen, omdat het aantal auto’s niet meer past in de binnenstad, wij omdat het gezond is als mensen fietsen of lopen. Onze stedenbouwkundigen werken aan een aantrekkelijk ontwerp voor de stad, wij vinden dat net zo belangrijk omdat mensen elkaar graag ontmoeten in een aantrekkelijk vormgegeven stad. Zo werken we samen aan gezonde verstedelijking, zonder dat het extra geld kost. Dure ingrepen achteraf zijn niet meer nodig, omdat gezondheid van meet af aan wordt meegewogen.”
Opgeheven vingertje
Peeters ziet het als belangrijkste uitdaging de gezonde keuze, de meest aantrekkelijke te laten zijn. “Afgelopen decennia heeft de overheid steeds verteld hoe je gezond moet leven. Daarbij wees het steeds op middelen: eet groenten en fruit, pak vaker de fiets. Maar mensen kiezen zelf wel wat ze willen. Wij willen af van dat opgeheven vingertje en het openbare leven zo inrichten dat mensen zélf, als vanzelfsprekend, de gezonde keuzes maken. Omdat het de meest aantrekkelijke is.
Dat doen we via sociale programma’s en door ingrepen in de fysieke ruimte. We maken het aantrekkelijk dat mensen kinderen lopend naar school brengen, een ommetje maken of met vrienden in het bos afspreken. We zeggen niet wat goed en fout is, maar bieden keuzes. Daarbij hebben we veel data over gezondheid tot onze beschikking en weten we welke problemen waar spelen. In een gebied met veel eenzaamheid, bedenken we wat anders dan wanneer veel bewoners met obesitas kampen.
Je weet dan nog niet of ze door een ingreep in beweging komen, maar we kunnen de gezonde keuze wel aantrekkelijk maken. Als we niets doen, gebeurt er zeker niets. We betrekken de eindgebruikers nadrukkelijk bij de planvorming. Er loopt momenteel een pilot voor een omgevingsvisie in een wijk waar we mensen echt overal opzoeken. In cafés, moestuinen, via Facebook. Dat is heel intensief en levert veel op, maar of we het overal kunnen doen en waarmaken, is de vraag. Je merkt wel dat je veel meer ophaalt dan wanneer je mensen uitnodigt op het gemeentehuis.”
Aantrekkelijk ontwerpen
De gewenste gezonde leefomgeving moet in Utrecht uitnodigen tot gezond gedrag, een lage milieubelasting hebben en je moet je er prettig voelen. Peeters brengt deze wenssituatie tot leven met twee aansprekende voorbeelden. “Heel mooi wordt ons ‘rondje Stadseiland’, dat in de maak is. Tussen het Amsterdam-Rijn Kanaal en het Merwedekanaal ligt een eiland. Daar maken we een recreatierondje van. Mensen kunnen er hardlopen, wandelen, fietsen, maar er is ook een mooie kade met ruimte voor ontmoeting. Op het eiland worden steeds meer mooie plekken gecreëerd die voor veel mensen een reden zouden kunnen zijn er tijd door te brengen.
Daarnaast zijn er plannen om in het nieuwe stationsgebied een autoluwe buurt in te richten. Niet ieder huis heeft dan meer een parkeerplek. Het kan, want meer dan de helft van de centrumbewoners heeft al geen auto. Uitdaging is nu het zo aantrekkelijk te ontwerpen, dat mensen er zó graag willen wonen dat ze dat zonder auto willen doen.”
In Utrecht wordt werk gemaakt van gezonde ruimte. Jos Penninx is burgemeester van Voorst en voorzitter van Vereniging Stadswerk Nederland, de vereniging van gemeenten, bedrijven en professionals rondom ontwerp, inrichting en beheer van de fysieke leefomgeving. Hij ziet meer gemeenten de openbare ruimte gebruiken als instrument voor gezondheidsbeleid. “De openbare ruimte is dan doel en middel tegelijk. Een slim ingerichte openbare ruimte ondersteunt diverse beleidsdoelen: gezondheid én klimaatbestendigheid, gezondheid én leefbaarheid, gezondheid én veiligheid.
Zo werkt de gemeente Groningen al sinds 2012 aan een beweegvriendelijke openbare ruimte. Het enthousiasme werkt aanstekelijk, want in die regio haken steeds meer gemeenten aan, met lokale initiatieven. Een ander voorbeeld is de gemeente Houten. Daar wordt bij het stedenbouwkundig ontwerp maximaal rekening gehouden met de fietser. De gemeente Nijmegen stimuleert vergroening van schoolpleinen, waardoor kinderen fysiek en cognitief worden uitgedaagd.
Dat heeft tot een grote belangstelling geleid van de kant van schoolbesturen.” Hugo Backx heeft nog een belangrijke reden om te werken aan een gezonde ruimte: de kosten. “Als je tijdig begint, kan ieder belang zijn plek krijgen. Eventuele extra kosten verdien je terug door uitgespaarde procedures en protesten aan de achterkant van het proces. En dan is de gezondheidswinst nog niet eens meegerekend.”
Beeldbron: Pinterest
