In 2024 werd één ding duidelijk: ruimteschaarste is niet het kernprobleem. Nederland loop op veel gebieden vast, maar met 66 procent van het landoppervlak gereserveerd voor agrarische productie kun je stellen dat de schaarste op het gebied van ruimte voor wonen en werken een bewuste keuze is.
Tegelijkertijd biedt die gecreëerde schaarste ook kansen. Het dwingt tot zorgvuldiger ruimtegebruik, stimuleert creativiteit en kan, mits goed uitgevoerd, leiden tot een stedelijke dichtheid die het functioneren van steden juist versterkt.
Dat brengt ons bij een eerste trend voor 2025.
1. Beter benutten van ruimte en middelen
Als iets afgelopen jaar vaak terugkwam, is dat we bestaande ruimte, van fysieke ruimte tot energie en arbeid veel beter moeten aanwenden.
De focus verschuift naar efficiënter gebruik van bestaande middelen: bedrijventerreinen intensiveren, gebruik van regionale stations uitbreiden en woonwijken optimaliseren voor veranderende gezinssamenstellingen.
En een volgende schaarste dient zich alweer aan: water.
2. Triage voor ruimtelijke claims
Eigenlijk moet hier nog een stap aan voorafgaan: namelijk de vraag óf een ruimteclaim wel geaccommodeerd moet worden. Je kunt zelfs verder gaan en je afvragen of reeds toegewezen ruimte – of het nu gaat om fysieke ruimte, energieruimte of koolstofruimte – nog wel wenselijk is.
Zover gaat het College van Rijksadviseurs (Cra) niet in haar advies ‘De economie van morgen begint bij de Delta’ Net als in de gezondheidszorg moeten keuzes worden gemaakt over de inzet van beperkte middelen en het Cra pleit ook voor triage bij de verduurzaming van de economie, waarbij ruimtelijke factoren een essentiële rol spelen.
Aan de hand van een beslisboom worden de spaarzame middelen ingezet. ‘Ruimte’ maar ook energie en arbeid zijn spaarzame middelen, die je selectief inzet.
3. Actieve grondpolitiek keert terug
Die boodschap van het Cra wordt op kleine schaal al toegepast door gemeenten als Waalwijk en Tilburg, die met de laatste grond die ze nog uit te geven nadrukkelijk sturen op brede welvaartdoeleinden of innovatieve economie.
Met name voor Tilburg is dat een trendbreuk, omdat de stad afgelopen decennia een groot logistiek complex heeft opgebouwd, en dit met grondbeleid faciliteerde.
Dat brengt naar een ander trend die in 2025 verder zal doorzetten, namelijk die van actieve grondpolitiek. Steeds meer overheden, tot aan de Rijksoverheid toe, realiseren zich dat je alleen met grondeigendom écht aan het stuur wat betreft het grondgebruik.
Aangezien de meeste grond niet in overheidshanden is, proberen overheden – lees gemeenten – zelf weer gronden te verwerven, al dan niet voor woningbouw.
4. Ruimte voor circulaire economie
Als er één thema leeft in gemeenteland, dan is het wel de circulaire economie. Dit speelt zelfs sterker bij gemeenten en provincies dan bij circulaire bedrijven, mogelijk omdat overheden verder vooruit moeten kijken richting een Europa dat in 2030 voor de helft circulair moet zijn.
De grote vraag is hoe je sturende bedrijven, waar nu de grootste grondstoffenstromen heen gaan, helpt een transitie te maken. Daar komen ook ruimtelijke factoren bij kijken. Zoals de beschikbaarheid van fysieke ruimte omdat de verwachting is dat de transitie tot extra ruimteclaims gaan leiden, aldus het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) eerder.
Maar veel milieuruimte die nu in en om de steden ligt, wordt gebruikt voor activiteiten die daar eigenlijk niet horen. Provincie en gemeenten zullen in 2025 steeds nadrukkelijker proberen deze kostbare locaties vrij te krijgen voor activiteiten die daar wel horen in de gemeentelijke plannen, zoals circulaire bedrijvigheid. En dat kan zorgen voor nieuwe ruimtevragen.
5. Veiligheid en weerbaarheid in steden
Veiligheid en weerbaarheid zijn terug van weggeweest. Waar onze steden in de Koude Oorlog waren voorzien van schuilkelders, zijn de meeste van deze bouwwerken ontmanteld of op zijn minst buiten gebruik gesteld.
Maar er breken nieuwe tijden uit met veel veiligheidsrisico’s, en steden als kwetsbare gebieden. Steden gaan in ieder geval nadenken over hun weerbaarheid.
Het gaat niet alleen om conflicten en hybride oorlogsvoering, maar ook om de gevolgen van klimaatverandering, zoals waterveiligheid. De vraag rijst of bestaande beveiligingen nog voldoende zijn. Zo werkt Dordrecht aan twee ‘shelters’ waar inwoners naartoe kunnen vluchten als evacuatie bij hoogwater buiten de stad niet meer mogelijk is.
6. Sociale impact als sleutelbegrip
Een ander thema dat een grote vlucht gaat nemen, is die van sociale inclusie, of gemeenschapsvorming. Na vergroening en deelmobiliteit de volgende opdracht die gebiedsontwikkelaars zichzelf stellen: hoe kan een project zorgen voor waardevolle en langdurige community's.
In 2025 zal de rol van een gemeenschapsruimte, buurthuis of een openbare speeltuin weer toenemen. De vraag is hoe je social impact als marktpartij en gemeente kunt organiseren en borgen.
