Dit artikel verscheen eerder in ROm oktober 2024. ROm is het vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Meer informatie over abonnementen vind je op de site van ROmagazine.
In juni vorig jaar spraken de inwoners van Stad aan ’t Haringvliet zich uit over het loslaten van hun aardgasaansluiting. Met een opkomst van 84,8 procent en 77,6 procent voorstanders, gaf de meerderheid van de 1.500 inwoners aan over te willen stappen.
Hoewel een elektrische warmtepomp een optie is, kiezen de meeste bewoners voor waterstof. ‘Waarschijnlijk is dit het enige project in Europa waar zoveel draagvlak onder de inwoners is voor de overgang naar waterstof’, zegt een tevreden duurzaamheidswethouder Jaap Willem Eijkenduijn.
'Die hoge cijfers bij de draagvlakmeting zijn er niet vanzelf gekomen', zegt Eijkenduijn. 'We hebben veel tijd besteed aan gesprekken om eventuele weerstanden te begrijpen.'
De aanpak van de gemeente en partners als Stedin, Essent en Oost West Wonen was cruciaal voor het succes van het participatietraject, zegt de wethouder. ‘We hebben altijd volledig transparant alle informatie gedeeld met de inwoners; er waren inwonersavonden, brieven, filmpjes, nieuwsbrieven …’
De gemeente, Oost West Wonen en Stedin hebben ook een “inspiratiehuis” ingericht. ‘Daar konden de mensen zelf aan de knopjes draaien en ervaren dat waterstof-cv-ketels niet veel verschillen van cv-ketels op aardgas.’
De ervaringen in Lochem, waar ze in 2022 twaalf woningen geschikt maakten voor waterstofverwarming, dienden als inspiratiebron voor Stad aan ’t Haringvliet.
In de Achterhoekse gemeente werd een van de twee gasleidingen naar de woningen met minimale aanpassingen omgebouwd voor het transport van waterstof. De deelnemende huishoudens kregen een waterstofketel en stopten met het gebruik van aardgas.
De Lochemmers waren enthousiast en deelden hun positieve ervaringen via videoverbindingen. Dit versterkte het vertrouwen in het project.
Kip of ei
De keuze voor waterstof in Stad aan ’t Haringvliet is een praktische: de historische veelal slecht geïsoleerde woningen in het dorp zijn moeilijk te verduurzamen, wat een warmtepomp minder haalbaar maakt.
‘We hebben hier ook geen warmtebron voor een warmtenet’, legt Albert van der Molen van netbeheerder Stedin uit. Hij zegt dat warmtebedrijven geen interesse tonen in kleine dorpen zoals Stad aan ’t Haringvliet, maar zich richten op grotere steden zoals Rotterdam en Den Haag, waar de aansluitdichtheid hoger is.
‘Warmtebedrijven tonen geen interesse in kleine dorpen zoals Stad aan ’t Haringvliet’
Van der Molen heeft vanaf het begin in 2017 het waterstofproject in Stad aan ’t Haringvliet begeleid. Wat begon als een lokaal bewonersinitiatief om van aardgas af te komen, groeide uit tot een professionele organisatie. Die heeft al veel obstakels moeten overwinnen, zegt hij, maar er blijven uitdagingen.
'Het project is een kwestie van kip-of-ei. Zo gaat niemand een elektrolyser bouwen voor de productie van waterstof als het nog niet duidelijk is dat de waterstof door de buizen naar de bewoners mag.'
Aanpassen gasleidingen technisch mogelijk
De ervaringen in Lochem toonden aan dat woningen verwarmen met waterstof via bestaande gasleidingen technisch mogelijk is, maar dat gegeven alleen is niet genoeg. De gemeente en het projectteam in Stad aan ’t Haringvliet hebben daarom de bewoners acht beloften gedaan op het gebied van veiligheid, gegarandeerde warmte, betaalbaarheid en duurzaamheid.
‘De meeste van deze beloften kunnen we nu al waarmaken’, aldus Eijkenduijn en Van der Molen. En ook dat ervaringen met het project te vertalen zijn naar andere dorpen en wijken in Nederland. De juridische toestemming en de noodzakelijke financiering vormen nog de grootste uitdagingen. Aan deze beloften wordt nu hard gewerkt.
Bestaande subsidieregelingen blijken ontoereikend voor het innovatieve en grootschalige waterstofproject
De juridische toestemming van de Autoriteit Consument en Markt (ACM) moet nog volgen. Dat die toestemming er uiteindelijk wel komt, daar twijfelen ze in Stad aan ’t Haringvliet niet aan. Voorwaarde is de financiering. Er zijn afspraken gemaakt tussen de gemeente, Stedin en Rijk, en subsidies toegekend voor het projectteam en de installatie van geschikte cv-ketels. Maar er is meer geld nodig, geeft Eijkenduijn aan.
Het project valt weliswaar binnen het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) en is daarmee een pilot voor heel Nederland. Toch blijken bestaande subsidieregelingen ontoereikend voor het innovatieve karakter en de grootschaligheid van het waterstofproject in Goeree-Overflakkee. Zonder extra geld voor deze waterstofpilot ziet de wethouder zijn plannen verdampen.
Toestemming ACM
Hoogeveen heeft al langer plannen voor twee waterstofwijken: de bestaande wijk Erflanden en de nieuwbouwwijk Nijstad-Oost. De stad is ook een proeftuin binnen het PAW en wil, net als in Zuid-Holland, kennis opdoen over het toepassen van waterstof in de gebouwde omgeving.
De schaal in Hoogeveen is een stuk kleiner dan in Stad aan ’t Haringvliet. Dat komt doordat net als bij het project in Goeree-Overflakkee ook in Hoogeveen extra financiering nodig is om waterstof in woningen haalbaar te maken.
Het oorspronkelijke plan was om 100 nieuwbouwwoningen aan te sluiten en 427 bestaande woningen. Door de gestegen energieprijzen begin 2022, mede door de oorlog in Oekraïne, ontstond er een exploitatietekort. Het verschil tussen de aardgasprijs en de waterstofprijs die de bewoners betalen komt uit de Rijksbijdrage, maar die bleek na de prijsstijgingen onvoldoende.
Prijs waterstof is bepalend voor doorontwikkeling
Of groene waterstof een haalbaar alternatief voor aardgas is, hangt grotendeels af van de prijs van waterstof na 2030. Als deze prijs hoog blijft of zelfs stijgt, zullen de pilots worden afgebouwd. Daarover is veel discussie. TNO deed er in het voorjaar onderzoek* naar en benoemt onder meer de relatief hoge elektriciteitsprijs en kosten van arbeid. De onderzoeksorganisatie stelt dat het Rijk fors moet investeren in onderzoek en ontwikkeling van Nederlandse producenten van waterstof.
Martien Visser, lector energietransitie aan de Hanze Hogeschool in Groningen en werkzaam bij Gasunie, denkt dat waterstof uiteindelijk goedkoper zal worden. Niet alleen worden de elektrolysers beter en goedkoper, ook het transport van waterstof is goedkoper dan van elektriciteit, betoogt hij.
Goeree-Overflakkee heeft er vertrouwen in dat de waterstofprijs zal dalen. ‘De waterstofmarkt beperkt zich niet tot Nederland, hij is globaal. Wereldwijd wordt hard gewerkt aan opschaling van groene waterstofproductie – met name in landen waar groene waterstof veel goedkoper gemaakt kan worden dan in Nederland.’
Door het project terug te schroeven naar 200 woningen, kan de waterstofpilot in de Drentse gemeente alsnog doorgang vinden. De gemeente krijgt daarnaast geld van de Provincie Drenthe en de EU en is er voor de nieuwbouw in Nijstad-Oost een SPUK-subsidie beschikbaar.
‘Daarmee kunnen we de bewoners de garantie geven dat zij voor een periode van vijftien jaar “niet meer dan anders” gaan betalen voor de waterstof’, zegt Esther de Hoop, beleidsmedewerker voor het waterstofproject in Hoogeveen.
Daling waterstofprijs
Net als in Stad aan ’t Haringvliet verwachten de initiatiefnemers in Hoogeveen uiteindelijk een flinke daling van de waterstofprijs, maar dat kan wel even duren. ‘Op z’n vroegst na 2030 zijn er kansen voor eventuele opschaling. Dat schetst het belang om nu van de pilots te leren’, aldus De Hoop.
Doordat Hoogeveen inwoners kan verzekeren van een betaalbaar, betrouwbaar en veilig energiesysteem, heeft de ACM toestemming gegeven voor waterstofverwarming in Erflanden.
‘Dit betekent dat we nu echt verder kunnen met het pilotproject’, zegt De Hoop. De eerste woningen zijn in september aangesloten.’ In de toestemming van ACM staat wel dat de woningen weer op aardgas moeten worden aangesloten, als de prijs van waterstof na vijftien jaar toch te hoog blijkt.
Landelijk waterstofnetwerk
Stad aan ’t Haringvliet en Hoogeveen hebben gemeen dat ze vlak bij het geplande nationale waterstofnetwerk liggen. De Gasunie wil een van de landelijke aardgasnetwerken ombouwen voor transport van waterstof en alle grote industriële clusters aansluiten.
Deze backbone loopt dwars door de gemeente Hoogeveen en Stad aan ’t Haringvliet ligt op steenworp afstand van de Rotterdamse haven. Die ligging maakt ook dat de gemeente zo vasthoudend is. ‘De gesprekken met Gasunie lopen al’, zegt wethouder Eijkenduijn.
Ondanks de gedeelde lessen en positieve ervaringen, waarschuwt Eijkenduijn dat de overstap van aardgas naar waterstof niet overal logisch is. In sommige gevallen zijn warmtenetten voordeliger of is een all-electricoplossing meer geschikt.
‘Het is en-en-en.’ Voor de andere kernen in zijn gemeente is het nog maar de vraag of waterstof een antwoord kan zijn. Daar wordt nu onderzoek naar gedaan, want: 'Als je te lang wacht met een collectieve oplossing, word je ingehaald door individuele oplossingen.'
Terug naar Lochem. Daar werden dus twee jaar geleden de eerste woningen op waterstof aangesloten. Tot volle tevredenheid van de bewoners. Maar: het onderhouden van het net en aanvoeren van de waterstof voor slechts twaalf huizen is financieel onhoudbaar, zegt een woordvoerder van Liander. Dat betekent dat de woningen in Lochem voor het seizoen 2025-2026 toch weer op aardgas worden aangesloten.