Dit artikel maakt deel uit van onze zomerserie 2024. Lees ook over wonen in Wenen, stedelijke planning in Frankfurt, groenbeheer door VvE's in Warschau, tuinstraten in Antwerpen, schoolstraten in Parijs, autoluw in Pontevedra en de stadsmarketing van Manchester. 

Turku is een stad in het zuidwesten van Finland, gelegen aan de Oostzee. Het is de oudste en een van de meest belangrijkste steden van Finland, en tevens de voormalige hoofdstad voordat Helsinki deze rol overnam. Met ruim 200.000 inwoners meet de stad zich met steden als Breda en Almere.

Maar zo oud als de studentenstad is, is ze ook voortvarend. Turku is een van de 112 steden die meedoen aan de EU-missie om in het jaar 2030 honderd steden klimaatneutraal en 'smart’ te krijgen. De stad staat hoog op dat scorebord en heeft het plan om haar doel al in 2029 te bereiken.

Dat zou niet mogelijk zijn zonder de investeringen die de stad in de afgelopen jaren al heeft gedaan. Tussen 1990 en 2023 heeft de stad haar CO2-uitstoot met 63 procent verminderd. De belangrijkste slag werd gemaakt door de overgang van een systeem gebaseerd op fossiele brandstoffen, naar een vrijwel volledig hernieuwbaar en koolstofneutraal systeem. 

Een onderdeel daarvan is de implementatie van stadsverwarming uit afvalwater, vertelt Risto Veivo, Climate Director bij de gemeente Turku. 

Een klimaatneutrale stad produceert geen netto broeikasgassen. Dit betekent dat de stad zowel de uitstoot vermindert als compenseert door bijvoorbeeld bomen te planten of duurzame energie te gebruiken. Het doel is om geen bijdrage te leveren aan de opwarming van de aarde.

‘De overstap naar dit nieuwe warmtesysteem staat in verband met de vernieuwing van het watersysteem in de hele regio', vertelt Veivo, die al enkele jaren met een team werkt aan de duurzame transitie van de stad. 

‘Tot aan 2009 werd het afvalwater van veertien gemeenten in de regio Turku verwerkt door verschillende oude zuiveringsinstallaties, om vervolgens met veel stikstof en fosfor in de zee te belanden.’ Daarop besloot Turku samen met de omliggende gemeenten een alliantie te sluiten en het gezamenlijke watersysteem te verbeteren.

Allereerst bouwde de alliantie een nieuwe afvalwaterzuiverinsinstallatie, die al het regionale water beter opnam en reinigde. Maar de gemeenten en het energiebedrijf van Turku gingen een stap verder, door de restwarmte uit het water, afkomstig van veertien gemeenten, in te zetten voor stadsverwarming.

Dit vereiste de installatie van twee nieuwe grootschalige warmtepompen in de ondergrondse zuiveringsinstallatie, nieuwe infrastructuur en samenwerking met bedrijven. De kosten van dit project bedroegen ongeveer 20 miljoen euro. Naast warmte wordt het afvalwater ook gebruikt om biogas te winnen.

Het afvalwater van ongeveer 300.000 inwoners levert nu genoeg warmte op voor 24.000 inwoners. De klimaatimpact hangt vooral af van het elektriciteitsgebruik van de warmtepompen. Zeker is het dat een hoop olie- en koolgebruik hiermee is vervangen. De les? ‘Zoek samenwerking op en haal meerdere slagen uit één project', aldus Veivo. 

Studentencomplex Aitiopaikka. Het rendement van de 516 zonnepanelen is groter dan de jaarlijkse behoefte van het pand. Foto: Stichting Turku Student Village

EU-taxonomie 

De ontwikkeling van duurzame stadsverwarming is onderdeel van een grotere transitie, benadrukt Veivo. Sinds circa 2015 is de hele gemeente unaniem gedreven om te werken naar een circulaire economie. De gemeente heeft daarvoor een roadmap gemaakt, die de focus legt op vijf thema's: energie, water, bouw, mobiliteit en voedsel.

Een circulaire omslag ontstaat vanzelfsprekend niet met alleen een plan. Het vereist een verandering van de economie van de stad, die opgepakt wordt door bedrijven en resulteert in nieuwe bedrijfsmodellen, erkent Veivo.

De gemeente Turku probeert daarom in verschillende sectoren te sturen met de middelen die ze heeft. Zo wordt er geld gestoken in duurzamere vervoersopties, zoals het ov en deelvervoer, waardoor ze goedkoper worden aangeboden aan inwoners. Dat gebeurt ook in samenspraak met werkgevers.

Landbouwgrond aan de rand van de stad dat in handen is van de gemeente wordt enkel verhuurd als ze een circulaire invulling krijgen. Ook gaat er veel werk naar het informeren van bedrijven over het groeien naar een circulair werkwijze.

Op elk terrein probeert de stad een circulaire omslag te maken. De bibliotheek van Turku leent naast boeken nu ook gereedschap en andere services uit.

Het aandeel restafval van huishoudens is de laatste jaren flink gekrompen. Een gespecialiseerd afvalbedrijf dat in handen is van achttien Finse gemeenten, gebruikt maar liefst 98 procent van het afval voor de winst van materialen en nieuwe energie.

‘De circulaire transitie van de bouwsector is een stuk moeilijker, maar vindt langzaam wel plaats’, benadrukt Veivo. ‘Voor de verduurzaming van sociale huisvesting hebben we speciale financieringsmodellen opgericht met een langere tijdsspanne. Maar bij private investeerders, die snel rendementen willen zien, is de omslag uitdagender.’

Om verandering bij deze investeerders te stimuleren, maakt de gemeente gebruik van EU-taxonomy: een Europees subsidiesysteem dat de milieu-impact van onder meer materialen en bouwactiviteiten classificeert en bedrijven en investeerders helpt om duurzame keuzes te maken. ‘Hierdoor wordt het makkelijker een daarmee aantrekkelijker voor bouwbedrijven om de omslag te maken.’ 

Aan de EU-missie om honderd steden klimaatneutraal en 'smart’ te krijgen doen ook zeven Nederlandse steden mee: Groningen, Utrecht, Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Eindhoven en Helmond. De missie is onderdeel van Horizon Europe en ontving tussen 2021 en 2023 een subsidie van 360 miljoen euro. 

Nudging

Daarnaast probeert de stad Turku invloed uit te oefenen op het gedrag van inwoners, ookwel nudging genoemd. In het speciale 1.5-Degree City-project werkt de gemeente samen met de Universiteit van Turku. In een lopend onderzoek kijkt het team naar manieren om de omgeving zo in te richten dat bewoners eerder voor duurzame opties kiezen.

Als voorbeeld wijst Veivo naar schoolmaaltijden, die in Finland in handen zijn van de gemeenten. ‘Als leerlingen langs een buffet lopen en als eerste een schaal met worsten zien, is de kans groot dat het vlees snel op gaat. Als we in plaats daarvan vegetarische opties vooraan leggen, merken we dat deze aan populariteit winnen.’

Zo is het ook in de gebouwde omgeving, vergelijkt Veivo. ‘We werken eraan om wandelruimte, fietspaden en bushaltes toegankelijker en comfortabeler te maken voor onze inwoners. Ook de aantrekkelijkheid en veiligheid spelen een rol.’

Volgens Veivo valt de meeste duurzame winst te halen in mobiliteit en transport. ‘Momenteel loopt er een nudging-pilot in Turku, waarbij autobezitters die hun auto naar de monteur brengen, de optie krijgen om een e-bike te lenen in plaats van een vervangende auto.'

Ambitie voor klimaatpositief 

Met een veelzijdigheid aan strategieen hoopt de stad Turku in 2029 klimaatneutraal te zijn. Dat is geen willekeurig jaartal: de stad viert dan haar 800e verjaardag. ‘Als we dit halen, werken we verder om een klimaatpositieve stad te worden', licht Veivo toe.

Een klimaatpositieve stad neemt meer CO2 op dan het uitstoot. Dat kan bijvoorbeeld worden bereikt door grote hoeveelheden CO2 vast te leggen op natuurlijke wijze, zoals met bossen en groenvoorzieningen, of via technologie. Vanuit Finland is Turku ook aangesloten bij Positive Energy Districts, tevens een project van Horizon Europe.