In 1987 viel het doek definitief voor de Dubigeon-scheepswerf van Nantes. Scheepsbouwactiviteiten verplaatsten zich westwaarts naar de kustplaats St. Nazaire, waar verzanding van rivier de Loire geen obstakel vormde voor de bouw van alsmaar grotere schepen. Daarmee verloor de stad niet alleen haar grootst werkgever, maar kwam ook een groot gebied midden in de stad braak te liggen.

 Met het wegvallen verloor de stad echter iets dat nog schadelijker was: haar eeuwenlange identiteit, verbonden met handel over zee en scheepsbouw. 

De parallel met Bilbao is snel gelegd. Die stad zag eveneens haar werf teloor gaan. Anders dan Bilbao reageerde Nantes niet door groteske, schreeuwende gebaren als het Guggenheim Museum van ‘starchitect’ Frank Gehry om zich volledig op de toeristenindustrie te storten, wat feitelijk het importeren van cultuur betekent. In plaats daarvan leunde Nantes op zijn eigen identiteit en investeerde in het versterken van de leefbaarheid van de stad. 

Die zit volgens de inwoners, die sterk bij de heropleving betrokken werden, in de mensen zelf, maar ook in vergroening, cultuur en innovatie. 

Open debat 

Met een consistente agenda van investeren in groen en cultuur bewees burgemeester Jean-Marc Ayrault in het verschil te kunnen maken. Belangrijk daarbij om te vermelden is dat burgemeester in Frankrijk als gekozen bestuurders een fors mandaat hebben en vaak lang op hun post zitten. Ayrault, die later premier werd onder president François Hollande, droeg zijn beleid als persoonlijke missie uit.

Drie decennia later laat Nantes sterke groeicijfers zien. Veel Parijzenaren verkassen naar de stad aan de Loire, dat op amper twee uur treinreizen van de hoofdstad ligt. In de slipstream van bewoners vestigen zich ook steeds meer bedrijven in de Franse stad. Op de vraag wat het geheim van Nantes is, antwoordt onderburgemeester Thomes Quereo ‘een consistent beleid’, dat gericht is op investeren in leefbaarheid, of het nu groen is of cultuur. Nu de strategie zichtbaar resultaat oplevert is er ook geen reden meer om van koers te wijzigen. 

Maar er is meer. Volgens Quero steunen de inwoners van Nantes het beleid, mede door voldoende participatie en open debat over onder andere de ontwikkeling van het ooit geïsoleerde Île des Nantes, dat niet alleen de scheepswerf herbergde, maar ook de woonplaats was van de meeste arbeiders die op de werf werkten, en daarmee letterlijk en figuurlijk een eiland was. 

Het 460 hectare tellende Île de Nantes, dat de rivier de Loire ter hoogte van het historische stadscentrum tijdelijk in tweeën splitst, werd als groot stadsproject in een open dialoog met de inwoners van Nantes beetje bij beetje weer bij de stad getrokken. Doel was dat het gebied een plek zou worden voor iedereen, met multifunctionele openbare ruimte, cultuur, woningen, innovatieve bedrijvigheid. 

‘De openbare ruimte blijft de drijvende kracht voor de stedelijke transformatie. Die ruimte is er voor duurzame mobiliteit en ontmoeting’

‘Sustainable Manifesto’ 

De uitvoering werd gelegd bij de Société d’aménagement de la métropole Ouest Atlantique (SAMOA), een zelfstandige ontwikkelingsmaatschappij met Ville de Nantes en Nantes Métropole als voornaamste aandeelhouders. Haar taken zijn het aansturen van de stedelijke ontwikkeling op het eiland om deze ook meer onderdeel te laten zijn van de stad én het ontwikkelen van culturele en creatieve industrieën. Daarnaast is Samoa ook eigenaar van enkele gebouwen waaronder de oude fabriekshallen van Alstrom die Samoa inzet als katalysator voor het ontstaan van een nieuw innovatiecluster. 

Architect en stedenbouwkundige Alexandre Chemetoff drukte als supervisor een belangrijke stempel op de ontwikkelstrategie waarin hommage aan de (industriële) historie een grote rol speelde de openbare ruimte een spilfunctie had. Om de zeven jaar worden nieuwe stedelijke planningteams gekozen, dit om ‘een nieuwe blik te krijgen op wat île des Nantes nodig heeft’. ‘De openbare ruimte blijft de drijvende kracht voor de stedelijke transformatie. Die ruimte is er voor duurzame mobiliteit en ontmoeting’, aldus vastgoeddirecteur Achille Ferré.

Met het nieuwe ‘Sustainable Manifesto’ volgt Samoa de ontwikkelingen in de rest van Nantes. Het eiland volgt pijlers zoals ‘soft mobility’, gezondheid en welzijn, ‘commons’ en resillience’. In alle projecten komen zij terug. Ook wordt de historie van het eiland beschermd: ‘Als onderdeel van de visie, niet omdat het door wetgeving geregeld is’, aldus Ferré. Samoa heeft tot 2037 de regie over de ontwikkeling van het eiland. De burgemeester kán ingrijpen, maar dat is nog niet nodig gebleken. Samoa wordt gecontroleerd door evaluaties, maar door het mandaat en consistent beleid van het gemeentebestuur kan Samoa volgens projectmanager Achille Ferré daadkrachtig optreden en programmeren. 

Een bezoek aan Île de Nantes tijdens de studiereis in 2023. Beeld: Jesse Kiel

Groenoppervlak verdubbeld 

Die strategie om in te zetten op openbare ruimte bleef niet beperkt tot Île de Nantes. De strategie werd doorgetrokken naar de hele stad, met een sleutelrol voor de afdeling Parcs et Jardins van Nantes Métropole. De stad beschouwt haar publieke ruimte in zekere zin als één grote tuin, met aandacht voor klimaatadaptatie, biodiversiteit en ruimte voor ontmoeting. Tussen 1985 en 2015 is het groenoppervlak in de stad Nantes verdubbeld. De metropoolregio telt ruim honderd parken, openbare tuinen en pleinen. Alle woningen in Nantes liggen binnen een afstand van 300 meter van grote groenvoorzieningen. 

Vijf groene lopers verbinden het buitengebied op ecologische wijze met de stadsnatuur in Nantes. De helft van Nantes’ openbare ruimte bestaat uit groenblauw structuren, waarvan 44 procent groen is en 6 procent blauw. Al deze statistieken maken van Nantes de op een na groenste stad in Frankrijk, met de hoogste investeringen in vergroening per inwoner.

De groenafdeling van de gemeente Nantes telt ongeveer 500 medewerkers, waarvan 350 mensen de groenvoorzieningen beheren in 25 teams. Elk team moet elke maand tenminste één nieuwe groenactie uitvoeren om de stad verder te vergroenen, bovenop het reguliere onderhoud. Jaarlijks komt dit neer op ruim 250 acties per jaar en ongeveer twintig acties in de elf wijken. In totaal levert dit de Franse stad meer dan duizend vergroeningsacties op. Ook dit beleid werpt door continuïteit en consistentie haar vruchten af. 

Meer groen betekent dat de ruimte voor de auto is afgenomen. De auto is weliswaar nog in het centrum te vinden, maar heeft door goed functionerend netwerk van openbaar vervoer (tram en bus) en deelvervoer voor veel bezoekers en bewoners grotendeels haar relevantie verloren. Daarin ligt ook de kracht van Nantes, zegt Quero. ‘We realiseren hoogwaardig openbaar vervoer, niet enkel voor de stad maar ook voor de hele regio.’ 

Straatfestivals 

Nantes fleurt dus op door de grote hoeveelheid groen en toekomstbestendige infrastructuur, gesteund door inwoners vanwege de positieve effecten die zij met zich meebrengen voor welzijn en gezondheid. Maar ook zachte thema’s dragen daar aan bij. Nantes, de geboortestad van schrijver Jules Verne, trok in de nasleep van ’87 veel artiesten en kunstenaars aan die op Île des Nantes de oude loodsen en fabriekspanden kraakten. 

Het stadsbestuur heeft deze beweging omarmd en de culturele energie ingezet als katalysator voor stadsontwikkeling. Afgelopen september trok het straatfestival van theatergezelschap Royal de Luxe ruim 400.000 bezoekers met grote mechanische aangestuurde poppen met indrukwekkend realistische bewegingen. Royal de Luxe, sinds 1989 gevestigd in Nantes, vormde ook de bron van Les Machines de L’île, een organisatie die grote olifant bouwde en andere stoomspuitende sculpturen die doorgaan onder de noemer ‘steampunk’ en inmiddels samen met de kranen van de oude scheepswerf het voornaamste beeldmerk van de stad vormen. 

Sinds 2012 vindt er jaarlijks ook twee maanden lang het culturele evenement Voyage a Nantes plaats, met groot aanbod van veelal gratis kunstuitingen van artiesten, architecten, ontwerpers en tuinders. Langs ‘the green line’ door de stad zijn veel kunstwerken blijvend te bekijken. 

Europese erkenning 

Nantes lijkt na decennia vergroenen en verduurzamen een succesformule in handen te hebben. Dit leverde in 2013 de erkenning van Green Capital of Europe op. Dit bood kansen om grote stappen te maken. Dit doordat de stad veel data moest aanleveren om de titel in ontvangst te nemen. Die nieuwe data was volgens onderburgemeester Thomas Quero een nieuwe impuls om wederom duurzaam en groen te verstedelijken. Met succes: Nantes ontving in 2019 de Civitas Awards voor duurzame en stedelijke mobiliteit, gevolgd door de Green Cities Award in 2021. 

Nieuwe projecten zetten het werk voort: Nantes werkt aan het ondergronds bergen van parkeergelegenheid, om erboven openbaar groen aan te leggen. De Misery Quarry, een oude steengroeve buiten het stadscentrum, is gedeeltelijk al ontwikkeld tot Le Jardin Extraordinaire, een groot park met inheemse en exotische planten en een kunstmatig aangelegde waterval. En in 2027 moet het Gare Maritime, een van de bruggen naar het Ile de Nantes zijn vergroend, met de ruimte voor de auto ingewisseld voor een tramlijn en wandel- en fietspaden. 

‘Als er in Nantes nu meer mensen fietsen, dan is dat niet omdat de hele maatschappij is overgestapt op fietsen’, stelt onderburgemeester Quero. ‘Nee, dat komt doordat de overheid dit in gang heeft gezet en infrastructuur heeft aangepast.’ Die verandering duurt volgens de onderburgemeester lang. ‘Je zult in je beleid voor de langere termijn moeten gaan en dit op die manier ook verankeren.’ 

Succesformule van Nantes 

Deze culturele levendigheid, hoge omgevingskwaliteit, sociaal beleid en een sterke economie met innovatieve bedrijvigheid maakten van Nantes een magneet voor nieuwe bewoners. Dat heeft volgens onderburgemeester Quero een keerzijde. Ondanks een flink bouwprogramma overstijgt de vraag naar woonruimte het aanbod vele malen. Voor een sociale huur- of koopwoning geldt een wachtlijst van vele jaren. En ook middeninkomens hebben inmiddels de grootste moeite een woning te vinden, aldus Quero. 

De ironie wil dat de prijzen inmiddels het hoogste zijn op Île de Nantes, waar het allemaal begon. Samoa voorziet deels in een oplossing door te voorzien in betaalbare bedrijfsruimte voor activiteiten die anders verdrongen zouden worden. Daarbij komt dat Nantes ook de jongste stad van Frankrijk is en een flinke natuurlijke bevolkingsaanwas laat zien. Doorbouwen lijkt het belangrijkste devies.