Gezondheid is een wicked problem, dat een totaalpakket aan maatregelen vraagt. Daarom is op de lange termijn moeilijk concreet te maken of en welke maatregelen hebben geleid tot betere gezondheidswinsten. Kortom, het aanpakken van de leefomgeving om gezondheidsdoelen nastreven, is complex en meervoudig. De precieze effecten van de interventies zijn daardoor moeilijk te meten. 

Om tot een goede aanpak in wijken te komen is daarom een breed scala aan disciplines nodig. Kennis over onder meer gedrag, wijkcultuur, chronische ziekten, fysiologie, omgevingspsychologie, planologie, stedenbouw, architectuur, bestuurskunde, financiën en wijkaanpakken zijn nodig om tot goede samenhangende interventies te komen die effect hebben op inwoners.

Er zit ontwikkeling in deze interdisciplinaire aanpak. Dat is nodig, net als de monitoring van maatregelen die eruit voortvloeien. Ook nog lang niet alle disciplines zijn betrokken bij het ruimtelijk ontwerp voor een gezonde leefomgeving.

Door Maarten Hoorn en Annette Duivenvoorden (Platform31) en Karen Hosper (Pharos). Dit is een ingekorte versie van een artikel uit ROm april 2023. ROm is het vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Meld je hier aan voor een thuisabonnement voor het maandelijkse papieren of digitale magazine.

Betrokkenheid bewoners zelf

Wijken, stadsdelen en dorpen verschillen in bewonerssamenstelling en in sociaaleconomische en ruimtelijke context. Dat vraagt maatwerk. In Heerlen-Noord is de opgave anders dan in Rotterdam-Zuid of in de dorpen van de Drentse Veenkoloniën.

Het is daarom van belang om niet alleen aandacht te besteden aan de ingrepen die helpen om een omgeving gezonder te maken, de ‘hardware’. Voor verschillende groepen zijn verschillende ingrepen nodig. En de kennis hierover verschilt.

We weten bijvoorbeeld dat mensen met dementie baat hebben bij herkenbare plekken op straat, die ook veilig zijn, zoals oversteekplekken op gelijke hoogte met de stoep en aangegeven met kleurrijke symbolen. Van puberende jongens weten we vrij goed wat hun behoefte is op straat. Van puberende meisjes weten we dat weer veel minder: hier is nog nauwelijks onderzoek naar gedaan.

In het algemeen kunnen inwoners zelf het beste aangeven waaraan zij behoefte hebben en hoe zij gebruikmaken van de omgeving, de ‘software’. Om echter tot de juiste besluiten te komen, is de manier waarop besluitvorming tot stand komt, de wijze waarop verschillende partijen zijn betrokken –‘orgware’ - eveneens van belang. De aandacht voor de software en de orgware is minstens zo belangrijk als de aandacht voor de hardware en wordt regelmatig vergeten.

Stress als factor

De werking van stress speelt een belangrijke rol bij de invloed die de omgeving heeft op gezondheid. Omgevingsfactoren hebben invloed op de mate van stress die inwoners in een bepaalde wijk of gebied ervaren. Denk aan sociale en fysieke omgevingskenmerken, zoals sociale onveiligheid, (buren)overlast, omgevingslawaai, gebrek aan groen, te weinig voorzieningen en luchtvervuiling. Langdurige blootstelling aan deze factoren veroorzaakt chronische stress en van stress die lang aanhoudt, is bekend dat het ziekte kan veroorzaken, zowel fysiek als mentaal.

In kwetsbare wijken met veel inwoners met een lage sociaaleconomische status is vaker sprake van een stapeling aan stressoren. Dat leidt tot een hoog stressniveau in de gemeenschap. Mensen hebben vaak zelf op meerdere leefgebieden problemen en ervaren daar bovenop nog meer stress door de omgeving waar zij wonen.

De gezondheid verbeteren van sociaal kwetsbare inwoners via de leefomgeving, kan dus door aandacht te hebben voor stress. Inwoners weten zelf heel goed te benoemen wat hen stress geeft in hun buurt. In gesprekken met inwoners over gezondheid komen vaak aspecten van de omgeving naar voren waar zij zich aan storen of last van hebben.

Maar ook geven zij aan wat hen kan helpen om juist meer te kunnen ontspannen in de eigen omgeving. De inwoners zijn de experts van hun directe leefomgeving. Gezondheidsverschillen verkleinen via de leefomgeving begint bij het luisteren naar hoe mensen hun eigen buurt ervaren en waar zij problemen mee hebben of juist heel tevreden mee zijn.

Gebruik de Omgevingswet

Het betrekken van inwoners is een belangrijk doel van de Omgevingswet. Ook gezond is een expliciet onderdeel in deze nieuwe wet. Vandaar dat we hebben gekeken naar de manier waarop gemeenten invulling geven aan de gezonde leefomgeving in hun omgevingsvisie en de wijze waarop ze dit concreet maken.

Steeds meer gemeenten besteden aandacht aan de gezonde leefomgeving. Maar om gezondheidsverschillen tussen gebieden te verkleinen, is niet alleen de beleidsinhoud van belang. Ook de wijze waarop ingebrachte expertise wordt georganiseerd, dient een wezenlijk onderdeel van beleid te zijn om de gezonde leefomgeving concreet te maken.

De uitwerking is per gemeente verschillend. Elke gemeente heeft een eigen lokale aanpak. Maar over het algemeen is te stellen dat de Omgevingswet een impuls heeft gegeven aan de gezondheidsopgave van de leefomgeving.

In 2023 is GezondIn in Arnhem, Bronckhorst, Delft, Den Haag Zuidwest en Meppel dieper in gesprek gegaan over hun “gezonde omgevingsvisie”. In deze vijf gemeenten staat het thema hoog op de agenda. Zij hanteren een brede benadering van gezondheid, gericht op bescherming en bevordering. Wat betreft gezondheidsbevordering zien we positieve gezondheid, preventie en integrale aanpak terug in visie en beleid.

Dit past bij het idee van een wicked problem. Het leidt tot samenwerking in de aanpak van het fysieke en het sociaal domein, wat zich laat vertalen naar de omgevingsvisie, het omgevingsprogramma en het omgevingsplan. Dit kan zijn in een specifiek programma gezonde leefomgeving of het wordt vertaald in andere, lopende programma’s. Voor het omgevingsplan vinden momenteel de eerste vingeroefeningen plaats.

Koppeling van opgaven

In de omgevingsvisie proberen de gemeenten verbinding te leggen tussen de sociale opgaven en de fysieke opgaven. We zien bijvoorbeeld dat de betekenis van gezonde leefomgeving is versterkt door de klimaatverandering, met de warme zomers en de droogte. De beleidsstrategen zien zo nieuwe aandacht vanuit zowel gezondheidsbescherming als gezondheidsbevordering. Denk aan het inzetten van groen om hittestress tegen te gaan. Of het dagelijks gebruikmaken van de ruimte voor een ommetje, sporten en ontmoeting.

De bouw van nieuwe woningen in de bebouwde omgeving leidt tot een enorme verdichtingsopgave. Gemeenten proberen in te schatten hoe dit positief uit kan pakken voor de gezondheid van hun inwoners. En hoe zij de functies kunnen combineren om dit allemaal te laten passen in de schaarse ruimte. Dat vraagt om een optimaal ontwerp. Maar ook moeten professionals zich steeds meer realiseren dat ondanks de wijkverbetering, bewoners extra belast worden door een onzekerheid over de toekomst van wijk. Dat kan leiden tot extra stress.


Zoetermeer, Meerzicht. Kwalitatief groen in een goed doordachte stedenbouwkundige opzet kan uitnodigen tot een ommetje. Foto: Alex Schröder

In de plannen en planning rond gewenste voorzieningen zien we een concrete verbinding tussen sociaal aan fysiek. Het tegengaan van gezondheidsverschillen in gemeentelijke ruimtelijk beleid is bij alle gemeenten in ontwikkeling. De route: eerst gezondheid als doelstelling breed neerzetten, en daarna de stap naar gebiedsniveau. Door de juiste expertise te betrekken, is een gezonde leefomgeving voorhanden.

Kortom, een gezonde leefomgeving is in elk gebied wat anders. Zeker het verkleinen van de gezondheidsverschillen tussen mensen, is geen eenvoudige opgave. De kennis over wat werkt en wat niet werkt, is steeds meer voorhanden. Dat betekent vooral dat de juiste mensen met de juiste expertise bij planvorming betrokken moeten zijn.

De praktijk van vijf lokale aanpakken

We spraken vijf gemeenten over hun de aanpak van het ruimtelijke beleid voor de gezonde leefomgeving. Bij elke gemeente vroegen we een duo van professionals uit het fysieke en sociale domein of publieke gezondheid op welke wijze gezondheid en tegengaan van gezondheidsverschillen in het bijzonder is meegenomen bij nieuwe ontwikkelingen en initiatieven.

Arnhem

De gezonde omgevingsvisie wordt breed gedragen in de organisatie dankzij een zorgvuldig traject. Er komt een programmateam gezonde leefomgeving met een mix van experts uit fysiek en sociaal domein. Integrale afwegingskaders en dashboard in ontwikkeling: met fysieke thema’s, maar ook thema’s rond leefstijl, bewegen, ontmoeten. Er wordt ook gewerkt aan prioriteringstool op wijkniveau. Arnhem hanteert een gebiedsgerichte milieubenadering. Ook is een rookvrije openbare ruimte de ambitie.

Delft

Gezondheid is een van de zes opgaven van de omgevingsvisie. De gemeente heeft een wijkgerichte en gebiedsgerichte aanpak. Bewoners denken hierin mee. Zij hebben inbreng gegeven over wat er voor hen toe doet. Dit ging om de slechte kwaliteit van het binnenmilieu van hun woning, het gebruik van het groen in de wijk, mogelijkheden voor ontmoeten, zwerfvuil en sociale veiligheid. Positieve gezondheid en het proces rond omgevingswet heeft domeinoverstijgend werken in de gemeente versterkt. De senior adviseur gezondheidsbeleid is linking pin op het thema gezondheid. In de omgevingsvisie is een afwegingskader wijken opgesteld. Het doel daarvan is om te toetsen of een initiatief bijdraagt aan het verbeteren van het gebied.

Den Haag Zuidwest

Voor Den Haag Zuidwest wordt een programma voor de sociaaleconomische verbetering van de wijk gekoppeld aan de structuurvisie, dat de basis is voor de ruimtelijke ontwikkelingen. Collega’s sociaal domein zijn betrokken bij ontwikkelen van het kompas met ambities en ontwerpprincipes. Referentienormen voor maatschappelijke voorzieningen vormt het vertrekpunt om het over kwaliteit te hebben. Wijkbewoners waarderen de groenstructuur van de wijk. Samen met hen is bedacht hoe de groenstroken en binnentuinen te herontwerpen.

Bronckhorst

Legt in zijn proces de nadruk op verbindend en integraal werken. Heeft met een gebiedsambtenaar korte lijnen met de samenleving, heeft streefbeelden van de strategische opgaven per gebied en ziet de opgaven in onderlinge samenhang. Gezonde leefomgeving is rode draad door vier omgevingsprogramma’s: wonen, werklocaties, energietransitie & klimaatadaptatie, en landschappelijke kwaliteit & erfgoed.

Meppel

Gezonde leefomgeving is een van de vijf thema’s van de omgevingsvisie. Gaat ook over meedoen, gelukkig, gezond en verbonden zijn. Weegt af vanuit ruimtelijk-planologische kaders en de uitwerking gebeurt door de inzet van een soort “mengpaneel” met schuifjes, om meerdere belangen af te wegen. Nulmeting gezonde leefomgeving als afwegingskader is nu in ontwikkeling.