Halverwege zijn bestseller ‘Sapiens’ over de geschiedenis van de mensheid komt Yuval Noah Harari tot een eenvoudig doch verstrekkend inzicht. Hij gebruikt daarvoor de metafoor van de ploeg. Vanaf het moment dat de mens lang geleden dit eenvoudige werktuig uitvond, werd vergroting van de landbouwproductie mogelijk. De mens zocht via nieuwe manieren verlichting van zijn leven van uitputting en schaarste.

Maar tezamen met de duizenden innovaties die erop volgden draaide de praktijk uit op een riantere levensstijl, uitbuiting en vooral bevolkingsgroei. Efficiëntere voedselproductie resulteerde niet in een uitgebalanceerder leven, maar in het in leven houden van steeds meer veeleisende monden.

Neveneffecten

De bijna 18 miljoen inwoners van het Nederland anno 2022 hebben hun productie inmiddels opgevoerd tot duizelingwekkende hoogten. Maar hun neveneffecten ook, in Nederland en ver daarbuiten. Al lang zijn er zorgen over klimaatverandering, boskap, stikstof, fijnstof, biodiversiteit, gifstoffen, grondwateronttrekking, zure regen, methaan, grondstofuitputting, afvalstromen, zoönosen, microplastics, obesitas en andere welvaartsziekten.

Stuk voor stuk geen natuurrampen, maar door de mens zelf veroorzaakt met de opvolgers van zijn ploeg: kunstmest, pesticiden, stoommachine, verbrandingsmotoren, chemicaliën, beton enzovoorts. Homo sapiens liep in een zelfgeweven net, een wedloop tussen innovaties, bevolkingsgroei en nare neveneffecten. Vooral na 1850 versnelde dit vliegwiel flink.

En daar zitten we dan. Groene romantici willen het misschien niet horen, maar de aloude natuurtoestand zou nooit 18 miljoen Nederlanders (en 8 miljard wereldburgers) overeind kunnen houden. En ons nieuw geweven ecosysteem wel. Jammer alleen van die nare neveneffecten, die soms heel manifest zijn, maar vaker sluipend op ons inwerken. Terugvallen op oude manieren zonder die effecten is geen optie, want de groeiende en veeleisende bevolking moet worden bediend. Dus wat nu?

Wonen en duurzaamheid dominant

Een scan van artikelen op Stadszaken laat zien dat het ruimtelijke jaar 2022 werd gedomineerd door wonen en duurzaamheid. Andere onderwerpen werden bovendien vaak benaderd vanuit die perspectieven. Deze thema’s hangen uiteraard samen met de huidige crisissen in ons land: over koopkracht, wonen, asiel, stikstof, energie, klimaat. Premier Rutte en zijn kabinetten krijgen daarvan vaak de schuld, niet geheel ten onrechte omdat hij veel zorgpunten te lang heeft zwartgelakt, gebagatelliseerd of weggelachen.

Maar het onderliggende vraagstuk strekt veel verder dan Rutte, Poetin of welke zondebok dan ook. Want die crisissen zijn begonnen bij die ploeg. Die heeft een vliegwiel in gang gezet die op allerlei manieren aan het vastlopen is. We kunnen niet terug, maar ook niet op dezelfde manier vooruit. We moeten dus op nieuwe manieren vooruit, en dat met een snelheid, grondigheid en urgentie waarvoor sapiens niet eerder heeft gestaan.

Ga maar na hoe hard het is gegaan: de Amsterdamse structuurvisie uit 2011 sprak nog in positieve termen over toeristen. Nog in 2012 is er op de Nederlandse snelwegen blijmoedig 130 ingevoerd. Ondertussen stond de Groningse gaskraan rond 2013 nog wagenwijd open. In 2015 en 2016 openden er nog drie (!) nieuwe Nederlandse kolencentrales en schreef Stadszaken nog fris over ‘mainports’. In 2018 schafte Rutte bijna de dividendbelasting af, om economisch-globalistische redenen waar hij nu niet meer mee aan hoeft te komen. En op 20 december 2019 kreeg het kabinet van de Hoge Raad te horen dat het de klimaatcrisis voortaan ook in daden serieus moet nemen.

Planologie in de schijnwerpers

De geitenpaadjes waarover sapiens met juridische toverstokjes fossiele, stikstofrijke, ruimteverslindende manieren bleef wandelen, zijn aan het doodlopen. We zullen alle neveneffecten van Harari’s ploeg en zijn opvolgers onder ogen moeten zien. Mijn planologische werk in Amsterdam gaat welbeschouwd over niets anders. Gemakkelijke keuzes zijn er niet meer. Wat gaat voor: het bouwen van woningen, geluidsnormen of de doorstroming op naastgelegen autoweg? Wat gaat voor: ruimte voor een geothermiebron of ruimte voor bedrijvigheid? Wat gaat voor: behoud van groen binnen Amsterdam, of behoud van de weilanden tussen de hoofdstad en Purmerend?

Wie in Nederland nog pleit voor het volop volbouwen van weilanden, wordt beschouwd als een planologische paria, woningtekort of niet. De stadsplanologie is daarmee een metafoor voor het bredere verhaal waarin we verzeild zijn geraakt: van een lange periode van expansie via stadsuitleg, groeikernen en Vinexwijken naar een nieuwe tijd van consolidatie in de vorm van inbreiding en verduurzaming.

Hiermee komt de ruimtelijke ordening dichter bij de gewone burger. Het was lang een speelterrein van professionals die op uitleglocaties hun gang konden gaan. Nu komen ze bij de achtertuinen van ons allemaal. Opvallend veel hete politieke thema’s hebben daarom nu een ruimtelijke component. Stadszaken.nl valt een beetje samen met NOS.nl. Dat is weleens anders geweest, in tijden waarin de politiek vooral ging over koopkrachtplaatjes, zorg, wapenwedloop of immateriële onderwerpen. In bijvoorbeeld Amerika gaan verkiezingen nog steeds nauwelijks over de fysieke ruimte.

Maar nu zien gewone burgers verdichtingsplannen in hun wijk en verliezen ze hun goedkope autoparkeerplaats. Ze zetten hun thermostaat laag, althans degenen die een woning hebben. Mensen leggen zonnepanelen, er komen laadpalen in de straat, er komt een energieadviseur aan de deur. Mensen worden aangesloten op een warmtenet, moeten straks hun afwatering op eigen terrein regelen, worden boos op windmolenplannen in de omgeving en zien hun hippe buren verhuizen naar een energieneutrale woning van hout. Het is nogal wat.

Afgehaakt Nederland

Er zijn tekenen dat sapiens zijn aantallengroei zonder Darwinistische ingrepen van Moeder Natuur gaat stabiliseren op tien of elf miljard exemplaren. Dat schept hoop, maar dan moeten we nog wel zien af te komen van de voornaamste neveneffecten van onze innovaties tot nu toe, zodat een duurzaam nieuw evenwicht ontstaat. De spannendste vraag is niet eens of we dat technisch voor elkaar krijgen, maar of we dat democratisch voor elkaar krijgen. Doen we allemaal mee?

Wie mij een beetje volgt, weet dat ik ruim een jaar terug zeer kritisch werd op diepgaandere coronamaatregelen. Na schrikachtige doch begrijpelijke noodmaatregelen in 2020 leken we eind 2021 op weg naar een permanente coronacratie, met desastreuze risico’s voor stad en samenleving. Want sapiens is een sociaal dier, die interactie nodig heeft om vitaal te blijven. Gelukkig heeft de enorme omikrongolf van begin 2022 corona gedemocratiseerd en ons gedwongen ons erbij neer te leggen, waarmee we weer vooruit kunnen kijken. Maar terugkijkend kwam ik tijdens mijn kritieken in bubbels terecht waar de aversie tegen overheidsingrepen algemener was en zich uitstrekte tot stikstofbeleid, klimaatbeleid en economisch beleid.

Het gaat om mensen van zeer divers pluimage – van complotdenkers tot natuurgenezers, nuchtere liberalen en afgehaakten. Die laatste term komt van Josse de Voogd en René Kuperus, die in december 2021 de onvolprezen Atlas van Afgehaakt Nederland publiceerden. Deze atlas staat vol sociaal-geografische duidingen van mensen die de maatschappelijke hoofdstroom goeddeels de rug hebben toegekeerd.

Het sterkste van de atlas is dat hij deze groepen serieus neemt; de auteurs stellen de hoofdstroom medeverantwoordelijk voor deze segregatie, lokaal en nationaal. Blijven we wel inclusief? De atlas kreeg afgelopen jaar de aandacht die het verdiende, maar vreemd genoeg niet op Stadszaken. Een redactietip voor 2023, want het is nog lang niet te laat.

Olifantenpaadjes

Deze atlas is belangrijk vanwege die andere crisis: die van de democratie. Zoals iedereen hebben afgehaakten de reikende hand van een overheid nodig, maar zij wantrouwen die het meest. Daar hebben zij vaak goede redenen voor, maar er dan maar van uitgaan dat alles goed komt zolang de overheid zich er niet mee bemoeit, is te eenvoudig. Van de ploeg van Harari tot de doodlopende geitenpaadjes van nu: we kunnen niet doen alsof deze ontwikkeling er niet is.

Stadszaken is een vakwebsite. De ruimtelijke wereld is een vakwereld. Verkiezingen gingen niet vaak over ruimtelijke ordening, ook al gaat de ruimte iedereen aan. Als jonge student verbaasde ik me daar al over. Maar met de verdichting en verduurzaming van onze steden infecteert de planologie ons allen nu toch, als omikron.

Laten wij de ploeg van Harari gebruiken om de geitenpaadjes weer wat breder te maken, tot normale, gelegitimeerde paden naar de toekomst. Laten we dat olifantenpaadjes noemen, want die zijn altijd van het gewone volk geweest. Laat Stadszaken ons in 2023 helpen om daarover de juiste weg te vinden.