Door Danny van der Roest, omgevingsmanager energietransitie bij een gemeente, waar hij zich richt op de sociale en gedragsmatige aspecten. Ook is hij oprichter en gedragsdeskundige bij Maverick

Vorige week werd het filerecord van 2022 verbroken. Tijdens de spits zag de ANWB een stijging van enkele procenten maar vooral daarbuiten groeide de drukte met 17 procent aanzienlijk. Dat is toch opmerkelijk gezien de positieve geluiden die te horen waren tijdens de coronacrisis. Door het verplichte thuiswerken nam de hoeveelheid verkeer af (en de luchtkwaliteit sterk toe). Velen zagen de voordelen van thuiswerken en zworen dit gedrag vol te houden na de coronacrisis.

Gewoontegedrag doorbreken

Veel mensen, waaronder professionals en ambtenaren, veronderstelden een blijvende gedragsverandering. Reisgedrag is immers gewoontegedrag en gewoontegedrag verandert vanzelf als je nieuw gedrag maar vaak genoeg uitvoert, zo werd er geredeneerd. De crisis dwong ons om ander gedrag te vertonen. Na twee jaar zou je dus verwachten dat files tot het verleden behoren maar dat is volgens de ANWB dus niet waar. Sterker nog, het filerecord van 2022 dat vorige week werd behaald zal dit jaar nog worden verbroken. Volgens Broekhuis heeft dit te maken met het feit dat werknemers na een lange periode van thuiswerken nu juist naar kantoor willen.

Extrinsieke motivatie en ‘rebounds’

Gedragsexperts, waaronder ikzelf, voorspelden deze ontwikkeling al meteen toen overal de positieve geluiden opkwamen over de afgenomen verkeersdruk. Dat heeft te maken met twee dingen. Ten eerste: hoe blijvend een gedragsverandering is, hangt af van de intrinsieke motivatie. Met andere woorden: hoe graag wil iemand zelf het gedrag veranderen, in hoeverre staat hij er zelf achter? Dat nieuw gedrag automatisch gewoontegedrag wordt als het maar vaak genoeg plaatsvindt, is een fabeltje.

Dat bewijzen vele spitsmijdingsprojecten. Hierbij kregen automobilisten die frequent op een druk traject reden een financiële vergoeding voor elke keer dat ze de spits meden. Dat werkte goed: mensen reisden op andere tijdstippen, via andere routes of met een andere modaliteit zoals de trein. Maar zodra de beloningsperiode van het project afliep – oftewel, de deelnemers kregen geen geld meer – vervielen zij weer in hun oude gedrag. Waarom? Zij meden de spits niet omdat zij dat echt belangrijk vonden vanuit bijvoorbeeld milieuoverwegingen, maar omdat ze er geld voor kregen. Er was enkel extrinsieke motivatie. Valt die reden weg, dan valt de reden van hun nieuwe gedrag weg en vervallen ze in oude patronen.

De tweede reden voor de toegenomen verkeersdruk is rebound gedrag. Omdat mensen onvrijwillig lang thuis moesten werken, nam de behoefte toe om weer naar kantoor te gaan. Naast de behoefte om bijvoorbeeld collega’s weer te zien, draagt de ingeperkte vrijheid er ook aan bij. Er is een stukje vrijheid afgenomen en zodra we die terugkrijgen, willen we daar graag gebruik van maken. Het gevolg is dat veel mensen gaan overcompenseren en nog vaker naar kantoor gaan dan vóór de coronacrisis.

Winter is coming…

Van mobiliteit naar de energiecrisis: er staat een moeilijke winter voor de deur. De energieprijzen zijn ongekend hoog, de koopkracht is flink afgenomen en veel woningen (veelal bewoond door de kwetsbaarste groepen) zijn nog niet goed geïsoleerd. Dat betekent dat nog meer mensen in de financiële problemen komen. Dit kan ze ertoe dwingen om hun gedrag aan te passen zoals korter douchen en de thermostaat lager zetten.

Nu kan je redeneren dat, hoe wrang dat ook klinkt, het wel kan leiden tot gedragsverandering ten gunste van het klimaat. Maar ook hier geldt: de verandering is niet vrijwillig. De intrinsieke motivatie mist en mensen zullen op een later moment terugvallen in hun oude gedragspatroon. Sterker nog, een Spartaanse levensstijl met het gemis aan het gebruikelijke comfort komende winter kan ertoe leiden dat mensen op een later moment gaan overcompenseren door de verwarming een paar graden hoger zetten en extra lang te douchen.

Maar hoe zorg je dan wel voor blijvende gedragsverandering?

Gedwongen gedragsverandering tijdens een crisis leidt dus niet automatisch tot blijvende verandering, maar je hebt wel momentum. Probeer tijdens deze periode de intrinsieke motivatie aan te spreken. Vertel mensen dat ze goed gedrag vertonen en complimenteer ze daarmee. Plaats ze in een rol vanuit waar het lijkt alsof ze vanuit persoonlijke waarden de gedragsverandering maken, bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid.

Ook al is dit niet de oorspronkelijke reden waarom ze hun gedrag veranderen, iedereen vindt het fijn om complimenten te krijgen en ziet zichzelf als iemand die toch wel iets om het milieu geeft. Mensen interpreteren hun eigen gedrag vervolgens vanuit milieuwaarden en gaan deze internaliseren. Dit stimuleert de intrinsieke motivatie en vergroot de kans dat het nieuwe gedrag beklijft.

Zo heb ik ooit meegedraaid in een spitsmijdingsproject, waarin we de deelnemers vroegen naar alle voordelen van het anders reizen. Mensen noemden dan bijvoorbeeld de mooie zonsopgang tijdens een fietsrit en het kunnen werken in de trein. Ook wezen we ze op hoe milieuvriendelijk ze waren, en wij complimenteerden hen hierop. In de hele communicatie hebben we niet gesproken over de financiële beloning (dit was een verplichting bij het project). Uit de metingen bleek dat weken na de beloningsperiode 82 procent nog steeds regelmatig de spits meed, een resultaat dat in eerdere spitsmijdingsprojecten niet werd gevonden.

Pas op met het financiële argument

En weer terug naar de energiecrisis. Gemeenten en het Rijk zijn momenteel hard bezig om inwoners, met name de kwetsbare groepen, voor te bereiden op de komende winter. Hier zijn allerhande communicatie-activiteiten aan verbonden. Het is raadzaam om bovengenoemde tips hierin mee te nemen. Bied mensen allereerst concreet handelingsperspectief. Complimenteer ze daarna met het goede gedrag, probeer de crisis en het financiële aspect zo min mogelijk te noemen – ook al ontkom je hier soms niet aan gezien de situatie – en de nadruk te leggen op meer intrinsieke motivatoren.

De crisis is een ingang, maar probeer het niet de centrale focus van de communicatie te maken. Behoed mensen daarnaast voor het rebound effect. Vertel ze dat ze hun goede gedrag moeten volhouden waar mogelijk, omdat het aansluit op hun intrinsieke motivatie. De strekking van de communicatie moet een subtiele uitvoering zijn van ‘U bent slim bezig! Naast goed voor uw portemonnee is dit ook heel goed voor het klimaat, daar is iedereen blij mee. Ga ook na deze winter zo milieuvriendelijk door!’

Pas uiteraard wel op dat de problemen van deze crisis niet worden gebagatelliseerd of dat het opzichtig wordt gebruikt om de klimaatagenda door te drukken. Dit levert weerstand op en werkt contraproductief. Het is een crisis met grote gevolgen voor vele huishoudens. Dat mag niet vergeten of misbruikt worden. Tegelijkertijd moeten de kansen voor structurele gedragsverandering, die ook in het voordeel van de inwoners zelf zijn, wel worden benut.