Dit is ingekorte versie van het interview met Vos dat binnenkort verschijnt in vakblad BT.
Het najagen van economische groei dreef Singaporese bedrijventerreinen de lucht in. Omdat de eilandstaat nu ook strategisch onafhankelijk wil zijn, prioriteert de regering ruimtegebruik. Dat betekent dat zware offshore-activiteiten deels plaatsmaken voor voedselproductie, in een verticale setting. KuiperCompagnons leverde deze zomer met Urban Farming Partners haar eerste groentefabriek op in de eilandstaat. Het Nederlandse advies- en ontwerpbureau participeert in Urban Farming Partners als aandeelhouder.
Als de strijd om de ruimte ergens gevoerd wordt dan is het wel in Singapore. Nadat het eiland in 1959 zelfbestuur kreeg, groeide de voormalige kolonie van Groot-Brittannië onder leiding van premier Lee Kuan Yew (1959-1990) uit van derdewereldland tot een van de meest welvarende landen. De bevolking explodeerde van 1,5 miljoen tot de huidige 6 miljoen inwoners. En dat op een oppervlakte van 716 vierkante kilometer (vier maal Texel). Met bijna 9000 inwoners per vierkante kilometer overtreft de stadsstaat de bevolkingsdichtheid van de Nederlandse Randstad met een factor 7,5.
Ruimtegebrek weerhield de Singaporese regering er niet van het land in ras tempo te industrialiseren. Wanneer dat niet meer in de breedte ging, dan in de hoogte. Wouter Vos: 'De afgelopen dertig jaar zijn ze bezig geweest met een heel nieuwe inrichting van bedrijfsgebouwen. Zo worden hele auto’s in elkaar gezet, te beginnen met de wielen op de bovenste etage. Elke verdieping lager worden er extra onderdelen aangezet. Uiteindelijk rijdt er dan onderaan het gebouw een vrachtwagen weg.'
Strategische autonomie
Waar voorheen vooral de maakindustrie centraal stond, gooit de Singaporese regering de industriepolitiek nu over een ander boeg met strategische autonomie als uitgangspunt. De productie van eerste levensbehoeften staat centraal. Vos: 'Singapore heeft afgelopen jaar hard gewerkt om onafhankelijk te worden van drinkwateraanvoer uit Maleisië. Dat is gelukt. Het volgende speerpunt is de voedselvoorziening. Onder de noemer ‘30 by 30’ stelt de regering ten doel om in 2030 30 procent van de nutriënten op eigen grondgebied duurzaam te kweken om zo minder afhankelijk te zijn van de omgeving.'
KuiperCompagnons is op die agenda van de Singapore overheid aangehaakt, samen met een aantal (lokale) partners. Vos: 'Vergelijk het met een vesting zoals vroeger in Nederland. Binnen de muur van een vesting had je een boomgaard en een waterput, huisvesting en bescherming. Je kon het een tijdje uithouden. Dit is wat Singapore doet en ook binnen Europa zouden we dat misschien meer moeten doen.'
Hoe belandt een ruimtelijk bureau als KuiperCompagnons in vertical farming?
'We hebben altijd veel gewerkt in Delta’s. Terwijl wij al die vruchtbare grond inruilden voor stedenbouw begon ik mij af te vragen hoe we al die mensen die naar die nieuwe steden komen gaan voeden. Zo raakten we betrokken bij voedselparken en kwam ik in contact met de agrarische sector.'
'Enkele jaren terug bestond KuiperCompagnons honderd jaar. Dat was voor ons aanleiding om na te denken over waar zijn we goed in en waar we het verschil kunnen maken. Ruimte en water is onze expertise. Veel van wat wij doen heeft direct raakvlakken met de sustainable development goals (SDG’s) zoals duurzame steden en gemeenschappen, verantwoorde consumptie en productie en klimaatadaptatie. Hoe kunnen we daar als ruimtelijke planners onze bijdrage aan leveren? Water, energie en voedsel kunnen niet los van elkaar worden gezien en vanuit onze kennis willen we een bijdrage leveren.'
'Het agrarische systeem piept en kraakt in haar voegen'
'Conventionele, open landbouw legt niet alleen een grote claim op land, maar gaat ook gepaard met de inzet van pesticiden en herbiciden en dat is funest voor de biodiversiteit. Er wordt bovendien heel veel water gebruikt. Ik woon in Noord-Brabant. De hele dag staan boeren te sproeien. De helft van het water verdampt gelijk, de andere helft verdwijnt in de grond. Maar een klein deel komt terecht bij de plantjes. Er zijn legio redenen te verzinnen waarom we slimmer moeten gaan produceren.'
Welke agrarische producten kun je nu al telen in een verticale setting?
'Alles wat bladgroente is kunnen we nu al gecontroleerd telen, maar ook kruiden. Voor de zogenaamde laagwaardige bulk (aardappelen, graan, soja, red.) is verticale teelt nog niet economisch haalbaar. Maar dat kan veranderen naarmate ruimte schaarser wordt.
In Nederland zijn we heel goed in het telen van groente in één laag in kassen. Ik geloof dat het er over twintig jaar heel anders uitziet. Door zich opeenstapelende ruimteclaims, verzilting van veel stukken grond en mislukte oogsten door droogte en sproeiverboden, zullen we wel gedwongen worden. Het agrarische systeem piept en kraakt in haar voegen.
'Wij hebben geprobeerd ons concept in Nederland uit te rollen maar vijf jaar geleden was de urgentie nog te klein. De Singaporese overheid heeft voedselveiligheid tot speerpunt van beleid benoemd en stelt subsidies beschikbaar. Daar zijn wij met een aantal partners uit te keten op aangehaakt. Feitelijk komt het erop neer dat wij kassen gaan stapelen en niet meer van daglicht, maar van kunstlicht gebruikmaken.'
Hoe moet ik me jullie farm in Singapore voorstellen? Een fabriek op een bedrijventerrein?
'Er lopen eigenlijk twee dingen parallel in Singapore. Er is weinig groene ruimte. Alle ruimte is al tien keer geclaimd. Wat je ziet is dat de maakindustrie naar buiten gedrukt wordt tot buiten de landsgrenzen. Dat betekent dat bestaande bedrijfsbebouwing beschikbaar komt, loodsen van vier verdiepingen waar je met een vrachtwagen naar boven kunt rijden, stevig genoeg om voedsel te verbouwen. Zo’n gebouw hebben wij ook gevonden om onze proof of concept [cursief], dus de bewijslast, te gaan maken.'
Er is dus sprake van een trade off tussen maakindustrie en voedselproductie...
'Ja, de regering geeft nu voorrang aan kritische elementen energie, water, voedsel en huisvesting. Dat betekent dat er voor minder cruciale sectoren minder ruimte is en de afhankelijkheid van importen daarvoor toeneemt. Zo was het gebouw waarin wij zitten een warehouse voor de zware offshore-industrie.'
'De overheid zal veel actiever moeten meedenken over de vraag hoe je slimmer met grond kunt omgaan.'
'De overheid stelt subsidies beschikbaar voor lokale voedselproductie en heeft ons meegefinancierd. Dat maakt het voor eigenaren interessant om mee te gaan in deze ontwikkeling. Daar kwam bij dat de ondernemer die in dit gebouw zat een shift wilde maken naar iets wat duurzamer en groener was, en bijdraagt aan de ontwikkeling van Singapore.'
Indoor farming-bedrijf PantLab teelt in Amsterdam al op commerciële basis, zonder subsidie Waarom zijn jullie nog afhankelijk van overheidssteun?
'PlantLab is al tien jaar bezig. Wij zijn nu vier jaar bezig met het realiseren van onze eerste module. Dit heeft een lange aanloop nodig en de timing moet goed zijn, en de plek waar je het doet. Je moet het ook in de hele keten bezien. PlantLab heeft een investeerder en een retailer gevonden die producten afneemt. Daar zijn wij nog naar op zoek. Daarnaast is het nog de vraag hoe Urban Farming Partners zich verder gaat ontwikkelen. Gaat we nieuwe businessmodellen ontwikkelen of leveren we totale oplossingen waar derden mee aan de slag kunnen? Maar allereerst is de economische haalbaarheid nog een zoektocht.'
Waar is die haalbaarheid van afhankelijk?
'Met name de energieprijzen. Anders dan bij kassenteelt ben je afhankelijk van kunstlicht. De helft van de elektriciteit gaat nu naar de lampen. De andere helft naar luchtbehandeling. De kosten zullen vanzelf lager worden naarmate de techniek zich verder ontwikkelt totdat er een moment komt dat je break even draait.'
En wat als je maatschappelijke meerkosten en ruimtegebruik van conventionele landbouw meeweegt?
'Als Urban Farming Partners of Plantlab worden we niet gecompenseerd voor het feit dat gebruik van pesticiden bij conventionele landbouw koralen afbreekt of landbouw andere schade berokkend aan de natuur. Daar heb je de overheid voor nodig. De Nederlandse overheid is nog niet zo ver.'
'Als we niet blijven doordenken en door-innoveren zijn wij straks geen relevante speler meer op landbouwgebied'
'Maar de discussie die nu speelt rond stikstof is een goede aanleiding om na te denken over wat we eigenlijk willen met de landbouwtransitie. Hoe gaan we dat doen met elkaar? De overheid zal veel actiever moeten meedenken over de vraag hoe je slimmer met grond kunt omgaan, bijvoorbeeld door verticale teelt dicht bij afnemers. Zo zou je kortingen kunt doorberekenen op lokaal geproduceerde voedsel. Het is natuurlijk bizar dat je een hamburger koopt voor één euro en een lokaal geteelde krop sla vier euro kost.'
In hoeverre kan de Nederlandse economie nog leunen op conventionele landbouw?
'Ik ga af en toe mee op buitenlandse missies en dan wordt er trots gemeld dat wij de tweede voedselexporteur ter wereld zijn. Maar als we niet blijven doordenken en door-innoveren zijn wij straks geen relevante speler meer op landbouwgebied. Die leidersrol die Duitsland had in de auto-industrie heeft Duitsland ook een beetje in slaap gewiegd, met als gevolg dat ze de boot nu definitief dreigen te missen.'
We moeten waakzaam zijn om geen Detroit te worden?
'Precies. De discussie die nu gevoerd wordt met de boeren is een goed moment om daarover na te denken. De overheid kan een belangrijke rol spelen om voortrekker te zijn en mee te denken met de sector om ook over tien jaar state of the art[cursief] te zijn. Niet meer als grootste exporteur van groente en fruit, maar als grootste leverancier van kennis en technologie om zelfvoorzienend te zijn.'
In hoeverre verwacht je dat we ook calorie- en proteïne-houdende ‘bulk’ gaan telen in een verticale setting in stedelijk gebied?
'Bij het zoeken naar alternatieven voor vlees kom je al snel uit op allerlei soorten champignons die je zonder daglicht kunt telen. Maar je kan ook denken aan kweekvlees en de fabricage van plantaardige eiwitten. De productie hiervan kan heel goed in de bebouwde omgeving plaatsvinden.'
'Dat je opeens voedsel gaat produceren in een industriegebied geeft kortsluiting bij een aantal instanties, ook in Singapore'
'Het is natuurlijk essentieel dat we op termijn een alternatief vinden voor de teelt van soja dat nu een vernietigende uitwerking heeft op onze aardbol door het water- en landgebruik. Nederland zou daar het voortouw in kunnen nemen, als kennisleverancier. Dan blijven we ook de komende 20 tot 30 jaar relevant.'
Wanneer rolt de eerste krop sla van de band in Singapore?
'Die loopt al van de band. We zitten alleen nog op onze farm-vergunning te wachten. We zitten in een industriegebied en ondanks het stimuleringsbeleid van de overheid blijkt het nog heel lastig om bestaande regelgeving aan te passen. Dat je opeens voedsel gaat produceren in een industriegebied geeft kortsluiting bij een aantal instanties, ook in Singapore. Daar moet je dus ook over nadenken.'
