Met ingang van april beschikt Eindhoven over een onafhankelijke ethische commissie voor de slimme stad. Deze commissie adviseert het college en de raad over ingewikkelde smart city-vraagstukken in relatie tot innovatieve technologie en andere digitale zaken. Zaken zoals een virtueel stadsloket, slim cameratoezicht en de inzet van toepassingen als een digital twin voor het ontwerpen van een nieuw stadsplan.

Om een goede inschatting te maken van hoe data juist te verzamelen en het gebruiken via én voor technologische toepassingen, schakelt de gemeente een nu al bestaande ethische commissie in van zes personen. De commissieleden zijn werkzaam in het onderwijs en de wetenschap.

De Eindhovense commissie komt voort uit het ethische team voor het Brainport Smart District in Helmond. Tussen Helmond en Eindhoven moet een nieuwe innovatieve woonwijk verrijzen, met als ambitie de ‘slimste woon-werkwijk van de wereld te worden’. Het team toetst geplande technologische toepassingen op ethische waarden en privacystandaarden.

‘In onze woon-werkwijk BSD kijken we naar deelmobiliteit en hoe je omgaat met eigen autobezit', zegt Carlien Roodink, projectleider Data Governance voor de stichting Brainport Smart District (BSD). Een ander vraagstuk die ze noemt is de omgang met digitale inclusie: 'We gaan ervan uit dat iedereen een telefoon op zak heeft en daarmee toegang heeft tot digitale diensten die we mogelijk introduceren. Maar wat doe je met een kind van twaalf? Willen we afhankelijk maken van een eigen telefoon om die diensten ook te kunnen gebruiken? Daar is zo’n ethische commissie nou voor.'

Het Brainport Smart District, de 'slimste woon-werkwijk' in ontwikkeling. Beeld: Brainport Smart District.

De komende tijd zullen beide partijen, de gemeente Eindhoven en Brainport Smart District het delen van de ethische commissie testen in een pilotfase. Het is de bedoeling dat de commissie voor beide partijen aan de slag gaat en dat Eindhovense ambtenaren getraind worden om ethische vraagstukken te herkennen. Dit helpt de commissie om in beeld te krijgen wanneer en waarvoor zij ingeschakeld kunnen worden. Zij zullen zich vooral buigen over plannen waarin technologische en innovatieve toepassingen onderdeel van uitmaken.

Behoorlijke staat van dienst

‘Het startte als een ethisch team, geen ethische commissie’, zegt Roodink. Geen taalkundig detail, maar bij het realiseren van de wijk van de toekomst moest de klankbordgroep dichtbij ondernemers en burgers staan. Een discussie zonder hen is niet wenselijk, aldus de stichting.

Het bestuur van de stichting stelde in de zomer van 2020 Ben Kokkeler aan als voorzitter van het ethische team. Hij is lector digitalisering en veiligheid aan de AVANS Hogeschool. Samen met Kokkeler werd gekeken naar de verdere invulling van het team. Daarbij was aandacht voor overheidservaring, kennisinstellingen en ondernemersbelangen. Volgens Roodink en Kokkeler hebben alle leden een behoorlijke staat van dienst. ‘De leden uit het team hoeven niet per se uit de regio te komen, al proberen we wel de lokale context mee te nemen in onze werkwijze’, zegt Roodink.

Zij voegt daaraan toe dat de stichting, en dus ook het ethische team, onafhankelijk opereert van besluitvorming binnen de gemeente Helmond, partner van Brainport Smart District. Helmond heeft als partner korte lijntjes met de nieuwbouwwijk, maar heeft geen veto in hoe het ethische team functioneert. ‘Het streven is om binnen de stichting zo vroeg mogelijk bewust na te denken over ethische afwegingen rond op te zetten initiatieven. De gemeente Helmond helpt daarbij, maar we doen het vooral ook zelf,’ zegt Roodink. De gemeente Helmond is daarnaast ook actief in een werkgroep van de City Deal 'Een slimme Stad, zo doe je dat', dat kijkt naar de vormgeving van zogenaamde ethische commissies.

'Ook de provincie is geïnteresseerd in onze expertise.’

Het Brainport Smart District is één van de eersten met een ethisch team of commissie. In Nederland heeft slechts een handjevol gemeenten soortgelijke initiatieven opgezet. Voorbeelden zijn Hilversum, Amersfoort, Zwolle, Den Haag en Enschede. Bij andere gemeenten zijn ethische commissies in de maak. Zij richten zich in alle gevallen op de eigen gemeente. Dat maakt het delen van de ethische commissie van BSD met de gemeente Eindhoven uniek.

In oktober 2021 werd bekend dat er binnen de Eindhovense gemeenteraad volop steun was voor een ethische commissie. Na nader onderzoek bleek aansluiten bij het bestaande ethische team van BSD een logische keus. Een aantal seniore ambtenaren, zo zegt Kokkeler, was hier al langere tijd intensief mee bezig. Het ethische team werd zo een ethische commissie. De samenstelling bleef hetzelfde.

Overeenkomsten en verschillen

Kokkeler vindt het een goede ontwikkeling dat de gemeente Eindhoven nu gebruikmaakt van de al opgebouwde expertise van de ethische commissie. ‘Zij hebben nadrukkelijk gezegd: het afwegen van neveneffecten van innovaties moet ook in onze processen een plek krijgen. Dat uitgangspunt had BSD ook en daarbij waren de gemeente Eindhoven en Helmond ook al enige tijd betrokken. Zij hebben kunnen meekijken met onze casuïstiek’, aldus Kokkeler.

Het voormalige ethische team van BSD hielp in het verleden al mee op het Q-book, handboek voor de kwaliteit van innovaties, op te stellen. Het plan is om eenzelfde document voor de gemeente Eindhoven te ontwikkelen. Op inhoud en te behandelen thema’s lijken de nieuwbouwwijk en de gemeente namelijk sterk op elkaar. Kokkeler: ‘Van energie-infrastructuur tot mobiliteit, tot aan hoe technologische toepassingen van invloed zijn in sociale context.’

Naast overeenkomsten bestaan er ook genoeg verschillen tussen de gemeente Eindhoven en BSD die de ethische commissie zal moeten overbruggen. ‘Het grootste verschil tussen de twee is dat onze innovatieve wijk volledig van de grond af wordt opgebouwd. In Eindhoven zijn al bestaande structuren. Daardoor zit je directer op de politiek en zal de commissie de gemeente op duidelijk afgesproken momenten moeten informeren.’

Dat informeren loopt volgens Kokkeler vanzelf los. Zolang de ethische commissie het blijft doen voor de burgers en ondernemers, en hen tijdig betrekt en inspraak geeft in processen. Ook Roodink voorziet geen problemen, nu BSD haar ethische team deelt met de gemeente Eindhoven. ‘Voor de inwoners van onze nieuwbouwwijk verandert er niets. Zij zullen er niets van merken dat de gemeente Eindhoven nu ook van de commissie gebruik maakt.’

Welke richting op?

De bekrachtigde samenwerking tussen Eindhoven en Brainport Smart District roept de vraag op: in welke richting zien Roodink en Kokkeler de ethische commissie gaan? Volgens Kokkeler is het niet ondenkbaar dat ook de gemeente Helmond met ethische vraagstukken zit, waar de commissie zich over kan buigen. ‘Daar gaat ongetwijfeld contact over zijn. Ook de provincie is geïnteresseerd in onze expertise.’

Roodink voegt eraan toe dat de stichting verwacht dat nog meer gemeenten willen aansluiten. Maar beiden bevestigen dat er nog geen concrete doelstelling ligt om de hele Brainport-regio te verenigen onder één ethische commissie. ‘De commissie voor de gemeente Eindhoven en BSD is voor nu in een pilotfase, maar we voorzien niet dat er binnen nu en een half jaar al andere gemeenten aansluiten.’

Of het überhaupt wenselijk is om een ethische commissie voor de hele Brainport-regio aan te stellen, weet Kokkeler niet: ‘Wenselijk is een zwaar woord. Ik zou zeggen dat het in ieder geval een mooie ambitie is om richting het regionale toe te werken. Is dat haalbaar? Dat bekijken we gaandeweg.’ De lector sluit ook niet uit dat sommige gemeenten al eerder de knoop doorhakken en een eigen ethische commissie vormen.