De gemeente Zeist dreigde de komende jaren meer uit te gaan geven dan er binnenkwam. Op verzoek van de gemeenteraad werd begin 2021 daarom de Inwoners Advies Commissie aangesteld, om met hen de gemeentelijke begroting weer in balans te brengen. Jaren terug benaderde Zeist haar inwoners al om te praten over bezuinigen, maar toen ging het vooral om belanghebbenden.

‘Ditmaal bestond de commissie uit een pluriforme groep van 150 inwoners, met verschillende achtergronden’, vertelt projectleider Suzanne Jansen. Een uitnodiging van de gemeente verscheen op 6.500 willekeurige deurmatten, waarop 935 enthousiaste aanmeldingen volgden. ‘Een groot deel van de aanmeldingen was hoogopgeleid en boven de veertig. Daarom hebben we uit de 935 aanmeldingen via een gewogen loting een groep van 150 inwoners samengesteld, die echt gevarieerd was wat betreft opleiding, wijken, leeftijd en geslacht’, zegt Jansen.

Michiel Stapper, docent aan de Universiteit Tilburg, is deskundige op het gebied van participatieprocessen. Volgens hem is loting van belang voor goedwerkende burgerparticipatie. ‘In Nederland worden vaker burgerberaden georganiseerd, alleen doen ze dit niet altijd met een aselecte steekproef. Door uitnodigingen willekeurig te sturen, krijg je een betere representatie van de bevolking.’

Naast loting is het volgens Stapper belangrijk dat een overheid meer doet na het versturen van een uitnodiging. ‘Gemeenten moeten ook moeite doen om mensen over te halen. Inwoners moeten immers tijd vrijmaken naast hun bestaande werk. Dat kan in de vorm van een vergoeding.’ Dit was ook in Zeist het geval, reageert Jansen. ‘Ter vergoeding voor het traject was een bedrag van 300 euro beschikbaar voor de vrijwilligers. Verder zorgden we in onze uitnodigingen voor een persoonlijke benadering, resulterend in veel reacties van waardering van de betrokkenen.'

62 voorstellen

In een periode van elf weken ontwikkelde de IAC maar liefst 62 voorstellen voor de gemeente Zeist. Ze pleitte onder meer voor een betere sturing op zorg, de inzet van meer boa’s, en een verbetering van de digitale dienstverlening.

Voor de fysieke leefomgeving had de commissie ook een hoop ideeën. De gemeenteraad heeft inmiddels al akkoord gegeven op een pilot voor biodiversiteit door de buurt, een fietsstraat waar auto’s te gast zijn, en meerdere onderhoudsplannen voor groen. Daarmee was de begroting voor 2022 rond: 40 goedgekeurde plannen van de IAC, met 21 aanvullende plannen van de gemeenteraad.

De inspraak van burgers levert niet alleen een ander perspectief, maar ook een andere blik op. ‘Inwoners kijken vanuit hun eigen omgeving naar oplossingen voor bijvoorbeeld leegstaande panden, en denken voorbij de hindernissen die een gemeente ziet’, zegt Jansen. Stapper vult aan: ‘Met participatie krijg je een veel gevoeliger beeld van wat een wijk of omgeving wil, gepaard met de creativiteit vanuit verschillende doelgroepen.

Door de coronamaatregelen werkte de Inwoners Advies Commissie van Zeist vanuit huis. ‘Niet alle deelnemers waren digivaardig. Daarom namen we de tijd om mensen te begeleiden als dat nodig was’, vertelt projectleider Jansen. ‘Daarna maakten de digitale mogelijkheden het makkelijk om aan te sluiten, en ook bracht het een gelijkwaardige sfeer: dominantie tussen inwoners verdween en iedereen kwam duidelijk aan het woord.’

In elf weken tijd werkten de Zeistenaren aan het adviesrapport. Beeld: Gemeente Zeist

Voldoende evalueren

Een derde succesfactor volgens Stapper: voldoende evaluatie. ‘Dit gebeurt bij participatieprojecten nog veel te weinig. In 2013 deed volgens de ProDemos Monitor Burgerparticipatie nog geen twintig procent van de projecten ‘vaak’ aan evaluatie.’ Volgens diezelfde monitor was dit in 2018 44,4 procent, maar daar valt de teller ‘soms’ waarschijnlijk ook onder. ‘Dan is het nog steeds bijzonder weinig’, reageert Stapper.

Projectleider Jansen is tevreden over de evaluatieprocessen bij de IAC. ‘We werkten in zes discussiegroepen van elk 25 man, die na afloop van elke sessie het proces met elkaar doornamen. Ook tussendoor bespraken we met de gemeenteraad de voortgang van het project. Én we zijn gevolgd door een filmmaker, die het traject dit voorjaar op film presenteert. Ook op die manier sluiten we met elkaar af.’

Met het inleveren van het Adviesrapport kwam de IAC ten einde. ‘We zijn nu aan het reflecteren en kijken hoe we dit in het vervolg nog een keer op kunnen pakken. Of er een nieuwe adviescommissie opkomt is afhankelijk van de omstandigheden, volgende vraagstukken en nieuwe gemeenteraad.’ Volgens Jansen heeft de gemeente nog geen plannen om een IAC structureel te implementeren.

Stapper ziet participatie graag opschalen. ‘Het zou prachtig zijn als een landelijk coalitieakkoord in het vervolg nog langs een burgertop gaat. Overheden moeten hiervoor draagvlak creëren en simpelweg gaan experimenteren.’ Als laatste factor is het volgens Stapper belangrijk dat politici actief samenwerken met de burgertoppen, en zich niet verschuilen achter de besluiten van burgers. ‘Deze organen moeten horizontaal met elkaar werken. Dan zie ik dit provinciaal en nationaal ook werken.

Meedenken met investeringen

Wel plaatst Stapper een kritische noot: ‘Het experiment in Zeist is een mooi initiatief, maar naar mijn indruk werden de burgers gevraagd om de gemeente te helpen met bezuinigen. Het is scheef dat burgers wel worden gevraagd om mee te beslissen als er bezuinigd moet worden, maar niet als er investeringen gedaan worden.’

Jansen reageert: ‘Bij de start vroegen we de IAC-ers om te dromen over hoe zij een goed leven in Zeist voor zich zien. Vanuit dat beeld zijn niet alleen voorstellen voor besparingen gekomen, maar ook voorstellen die geen geld opleverden, maar wel waardevol zijn omdat ze bijdragen aan ‘een goed leven in Zeist’.’ Onder deze voorstellen vallen tiny houses, het privatiseren van openbaar groen, en een kringloopwinkel voor bouwmaterialen.