Dit is een voorpublicatie uit vakblad ROm. ROm is gratis voor ambtenaren ruimte, infrastructuur en milieu bij de rijksoverheid, provincies, gemeenten en waterschappen. Klik hier voor een abonnement.
Rijp en groen kwamen ze binnen, de ideeën voor projecten om in de Parkstadregio de fysieke leefomgeving aan te pakken en plekken weer nieuw perspectief te geven. Nou ja, uit de lucht. Beter gezegd: ontsproten aan het brein van initiatiefnemers in de samenleving. Zo begon IBA met een uitvraag voor ideeën en plannen. De in Duitsland beproefde methode van een Internationale Bau Ausstellung leverde honderden ingediende projectvoorstellen op, waaruit uiteindelijk 50 projecten werden gekozen, ‘veredeld’ en uitgevoerd. Dit en komend jaar worden de resultaten gepresenteerd. En die zijn bemoedigend.
Omgaan met krimp, versterking van de fysieke en sociale structuur, de relatie stad en landschap en met het streekeigen erfgoed bouwen aan een nieuwe identiteit. Dat zijn in kort bestek de grote uitdagingen waar de regio al sinds de mijnsluitingen midden in de jaren zestig voor staat en waar IBA verdere impulsen aan moest geven.
Terugkijkend zegt algemeen directeur Mathea Severeijns dat in het midden van de kredietcrisis doordrong dat er in de demografische ontwikkeling iets structureels was veranderd. ‘Je zag de leegstand overal toenemen: in de winkelgebieden, in de kantoren en ook in de woonbuurten.’ Ze was toen programmamanager woningmarkt voor Stadsregio Parkstad, en liet de gemeenten aan de hand van bouwenveloppes de bevolkingsontwikkeling, het aantal woningen en het overschot in de verschillende categorieën zien.
‘We hadden een kwantitatieve mismatch, dus een sloopopgave. Daarnaast was er een kwalitatieve mismatch, alleen al als je keek naar de veranderende huishoudenssamenstelling. De woningcorporaties in de regio gingen de uitdaging aan met een grote sloopopgave. Over de particuliere portefeuille werd nagedacht maar daar moesten nieuwe tools voor komen. Uiteindelijk kwamen we uit op het getal van 18.000 woningen die we uit de markt moesten halen; we waren 6.000 woning teveel, en 12.000 sloten niet aan op de vraag en moesten grondig worden aangepakt.’
Waar woningbouwregisseurs in de rest van Nederland de bouw moesten versnellen, betrof de regie in Parkstad juist het in evenwicht brengen van vraag en aanbod. Als programmamanager wonen functioneerde Severeijns tevens als woningmarktregisseur, in dienst van zowel de zeven gemeenten van de regio Parkstad als ook de elf corporaties werkzaam in het gebied.
Kwalitatieve sprong
Van meet af aan was duidelijk dat de sloop- en vernieuwingsopgave alleen haalbaar was als alle betrokken partijen meededen. Want als er een zou gaan slopen en de ander in dat gat zou springen omdat er nog veel bouwtitels lagen, veranderde er structureel niets, legt Severeijns uit. ‘We realiseerden ons dat we het anders moesten doen, met gezamenlijke betrokkenheid, een duidelijk doel en binnen een afzienbare periode. De IBA-aanpak leek ons daar de meest gepaste voor. We waren vooral onder de indruk van wat er in de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt na de Wende op die manier was gedaan. Ook daar hadden ze te maken met veel leegloop, mensen die naar het Westen trokken, met veel leegstand tot gevolg.’
Na gerichte bezoeken aan Duitsland en adviezen van Duitse experts kon de IBA starten. De Parkstad-gemeenten en provincie brachten geld in en stelden een directeur aan. ‘Het was fantastisch dat de gemeenteraden en provinciale staten hebben durven besluiten om een IBA te beginnen. Plannen waren er nog niet en het idee waar precies naartoe gewerkt zou worden, was nog nauwelijks scherp in beeld’, haalt Severeijns terug.
Wel werden er aanvankelijk drie thema’s gekozen die enige richting moesten geven aan de ontwikkelingen. ‘We hadden het toen over een vliegwiel met drie assen: flexible city, recycle city en energy city. We moeten flexibiliseren omdat we van alles te veel hebben; te veel vierkante meters kantoor, retail, te veel woningen. Waar vastgoed inert is, moet dat flexibeler worden, mee kunnen bewegen in de tijd. Wat doen we met de overschotten? Recyclen dus. Daar is toen hergebruik aan toegevoegd. En de energietransitie was ook als thema in opkomst.’ Later zijn daar erfgoed en eigenaarschap aan toegevoegd vanwege de aard en achtergrond van de ingediende voorstellen.
IBA Parkstad begon met een oproep om ideeën voor projecten in te dienen. En die kwamen, ruim driehonderd. Het team van de eerste directeur, architect Jo Coenen, zelf afkomstig uit de streek, moesten die allemaal goed bekijken, wegen op haalbaarheid en de mogelijkheid om ze eventueel samen te voegen. Vooral was het zaak, in lijn met de IBA-methode, om ze vervolgens beter te maken, te ‘veredelen’, met behulp van experts die erbij werden gehaald. Uiteindelijk zijn er 50 gekozen om mee verder te gaan. Verspreid over de hele regio. Want dat was wel een uitgangspunt. Overal in de regio moest het effect van IBA zichtbare verbeteringen brengen.
Severeijns: ‘De plannen kwamen door die veredelingsslag op een hoger niveau. IBA heeft de luiken opengezet. Uit heel Europa zijn hier mensen naartoe gekomen, uit de vakwereld van gebieds-, stads- en landschapsontwikkeling, architecten, maar ook uit de culturele wereld, van de universiteiten, van overheden. Ze hebben meegedacht in ontwikkelraden en expertraden, en daardoor heel veel kennis gebracht. De kwalitatieve sprong die we daarmee hebben gemaakt, vind ik de grote plus van IBA. Tijdens de Expo laten we zien wat we samen kunnen.’
Grootschalige renovatie
Die kwalitatieve sprong is zichtbaar in vrijwel elk project, groot en klein. Neem HogerOp Heerlerbaan, dat draaide om de grootschalige renovatie van vier hoogbouwflats aan de rand van Heerlen. Geen sloop dus, maar hergebruik. Projectindiener en -eigenaar de corporatie Stichting Weller Wonen kon, mede dankzij IBA, duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit hoog in het vaandel houden. Samen met zorginstelling Meander is er met ondersteuning van IBA Parkstad bovendien een innovatief zorgconcept opgezet via glasvezel en zorgdomotica.
Die kwalitatieve sprong is zichtbaar in vrijwel elk project, groot en klein
De herstructurering van de voormalige mijnkolonie Treebeek in Brunssum is een succesvol voorbeeld van herstructurering met circulaire sloop en nieuwbouw. De karakteristieke stedenbouwkundige structuur en architectuur van Johannes H. W. Leliman uit het tweede decennium van de vorige eeuw is volledig in ere hersteld. 89 verouderde portiekwoningen zijn gesloopt en vervangen door 48 duurzame nieuwbouw-eengezinswoningen refererend aan de stijlkenmerken van de mijnbouwarchitectuur die zo typerend is voor de wijk.
HogerOp Heerlerbaan in Heerlen. De voor- en achtergevels van de woningen zijn compleet vervangen met duurzame materialen, die de energiekosten voor de bewoners aanzienlijk hebben verlaagd. De plinten zijn waar mogelijk opengewerkt, zodat doorkijkjes zijn ontstaan. Op initiatief van de Stichting Streetart is het Muralproject opgezet. Met als blikvangers de reusachtige muurschilderingen over alle zijgevels van de flatgebouwen. De XXL Gallery, een kunstproject met een eigen curator en beheerd door de corporatie. Beeld Marcel Bayer
IBA Parkstad heeft er samen met de gemeente en de corporatie Wonen-Zuid voor gezorgd dat de stedenbouwkundigen van Ziegler Branderhorst de wijk haar oude charme konden teruggeven. Voor de nieuwbouw zijn oude bouwmaterialen vrijgekomen die bij de afbraak van de flats zijn hergebruikt. Ook aan klimaatadaptatie is gedacht. In het midden van het plein is een infiltratiegebied met een vijver voor overvloedige regenval aangebracht. De parkeer- en speelplekken en de groenvoorziening maken een integraal onderdeel uit van de herontwikkeling van het plein.
Gepassioneerde mensen
Naast de geleverde kwaliteit zijn de individuele en maatschappelijke betrokkenheid sterke troeven bij de IBA-projecten. Na de midterm-review in 2017 is eigenaarschap toegevoegd als een van de centrale thema’s. ‘Activeren van mensen door het eigenaarschap te vergroten, helpt om sneller stappen te zetten en zichtbaar te maken dat er wat gebeurt ‘, geeft directeur Severeijns aan. ‘We kregen van veel kanten vragen over wat er nou daadwerkelijk gebeurde. Hoe zit het nou met de mensen? We zijn toen in 2018 het project Bewoners maken Parkstad gestart, waarin we laagdrempelig mensen steunen met initiatieven die aansluiten bij de thema’s van IBA en die de samenwerking met mensen bevorderen.’ Ook hier werd enthousiast op gereageerd. Er kwamen de eerste twee jaar ruim 120 ideeën voor initiatieven binnen, waarvan IBA er nu 54 actief ondersteunt met raad en daad en een financiële bijdrage.
‘Voor een eventueel vervolg van IBA zou ik eigenaarschap en inclusiviteit meer centraal willen stellen’
Ikgroenhet is een project uit het IBA-uitvoeringsprogramma dat perfect aansluit op de wens om de bewoners nauw bij hun leefomgeving te betrekken. Het is een meerjarenproject dat buurt voor buurt wordt uitgevoerd. Per buurt moeten de bewoners zelf met voorstellen komen om hun tuin of de openbare ruimte te vergroenen, waarna met hen een groenontwerp op maat wordt gemaakt.
Het project stimuleert de samenwerking en contact tussen bewoners en professionals. Ritsert Inia, verantwoordelijk vanuit gemeente Landgraaf voor Ikgroenhet, legt uit: ‘We worden gewaardeerd door de professionele aanpak, de grote schaal waarop we werken en de samenwerking. De afgelopen jaren hebben we meer dan tweehonderd plekken binnen de gemeente vergroend. Daarmee is ons einddoel behaald. Volgend jaar in april volgt er nog een slotakkoord, waarin we de aanlanding van de Wilhelminaberg gaan vergroenen.’ Dat soort projecten werken als een steen in het water, zegt Severeijns. ‘Voor een eventueel vervolg van IBA zou ik juist dat eigenaarschap en inclusiviteit meer centraal willen stellen.’
De Reusch van Schimmert laat zien hoe bevlogen ondernemers hun bijdrage kunnen leveren aan sociale én economische structuurversterking. De gerestaureerde en verbouwde voormalige watertoren is een icoon voor de promotie en marketing van streekgebonden producten met het door de initiatiefnemers bedachte bedrijfsconcept. Initiatiefnemer is Nico Eurelings, een ondernemer die zoals hij zelf zegt ‘goed heeft geboerd’ met een onderneming voor zonnepanelen. Hij wilde ‘iets terugdoen voor de streek waarin hij is opgegroeid’ en kocht het rijksmonument van 37 meter hoog in Schimmert, gemeente Beekdaelen zes jaar geleden van het waterbedrijf. Iedereen in de regio kent de toren, een ontwerp van architect Jos Wielders uit 1927, in Amsterdamse School stijl. IBA heeft middelen ter beschikking gesteld om een business-case op te zetten.
De Reusch van Schimmert. Initiatiefnemer en eigenaar van de voormalige watertoren: ‘Wat we hier doen wordt zeker gedragen door de gemeenschap. Het gebouw is voor veel mensen een oriëntatiepunt en geeft identiteit aan Schimmert en het gebied. In Europees perspectief een prachtig voorbeeld van euregionale samenwerking. Keulen en Aken zijn niet in één dag gebouwd.’ Beeld IBA Parkstad
Nadat het eerste plan voor een datacentrum dat restwarmte zou leveren aan de omgeving niet haalbaar bleek, switchte Eurelings naar een centrum voor streekproducten, zoals fruit, limonades, bier, vleeswaren en groenten. Eurelings: ‘We willen een duurzaam behoud van de watertoren. Wil je dat kunnen blijven doen, dan moet je toch een verdienmodel bedenken waar in ieder geval het onderhoud uit te financieren is, en liefst op een manier dat de omgeving er beter van wordt. Ik vond het ook belangrijk dat het gebouw toegankelijk is.’ Zo kwam er een winkel voor streekproducten op de begane grond en erboven achtereenvolgens een restaurant, waar dagelijks een menu wordt samengesteld uit de beschikbare producten uit de streek en ruimte voor proeverijen en workshops om bijvoorbeeld zelf Limburgse vlaai te bakken en bier te brouwen. Er is een theater voor presentaties, waar film, geur en geluid zorgen voor een totaalbeleving van wat de streek zo bijzonder maakt. Helemaal bovenin zit een bar, met rondom een balkon dat een spectaculair uitzicht biedt op de verre omtrek, tot ver in Duitsland en België.
Blik op de toekomst
Directeur Severeijns verwacht veel van de Leisure Lane, een schakel in het internationale netwerk van langeafstandfietsroutes van 33 km tussen de Duitse Vennbahn en het Belgische Kolenspoor. ‘Deze route voor fietser en wandelaar laat je het landschap ervaren, verbindt points of interests en ook enkele IBA-projecten. Met verschillende bodemmengsels vergroten we de planten- en bloemenrijkdom op bepaalde plekken langs de route, wat de landschappelijke variatie en de biodiversiteit ten goede komt. We verbinden dat met aansprekende verhalen over de historie, de cultuur en de mensen. De Leisure Lane gaat de identiteit van de streek als geheel zeker versterken.’
‘De Leisure Lane gaat de identiteit van de streek als geheel zeker versterken’
Impressie van de Leisure Lane, een wandel- en fietsroute die bijzondere landschappen en plekken in Parkstad verbindt. Beeld Lola Landscape Architects
Tijdens het Expojaar krijgen alle vijftig projecten de nodige aandacht bij tal van evenementen, activiteiten, workshops, lezingen, congressen en festivals. Ook wordt de IBA als aanpak in Parkstad geëvalueerd. Wat heeft de IBA opgeleverd, wat hebben we geleerd, waar kunnen we op verder bouwen?
Severeijns wil alvast een tipje van de sluier oplichten. ‘Een IBA is bedoeld om alles even wat anders te doen – Ausnahmezustand der Zeit, zeggen de Duitsers. De vraag is of je daarna weer alles gaat doen zoals je daarvoor deed. Nee, zou ik zeggen. We willen de betrokkenheid van mensen uit de streek, van de samenleving en van de overheid vasthouden en eventueel vergroten.’
‘Je kunt discussiëren over de aanpak. Of bottom-up wel de juiste aanpak was, of je toch niet met meer eigen visie en sturing moet werken. Daar wordt ook in Duitsland verschillend over gedacht. Wij kozen voor een heel open oproep, waar ontzettend enthousiast op werd gereageerd. Vervolgens moesten we daar wel focus in aanbrengen. IBA was misschien effectiever geweest als we heel scherp een doel hadden gesteld, en daar projecten bij hadden gezocht. Dan geef je meer richting aan de start. Zoals ze bijvoorbeeld nu in Stuttgart doen, waar een IBA is gestart, waar een professor van naam en faam is aangetrokken die vanuit zijn expertise op woningbouwgebied vrij directief richting gaat geven aan de toekomstige woonopgave.’
‘Ik denk dat de middenweg de beste oplossing is. Het kan niet zo zijn dat alleen de zaken in jouw directe leefomgeving belangrijk zijn. De overheid is er toch voor het algemene en langere termijnbelang. Maar die betrokkenheid van de mensen is wel de drager van de projecten. Ik denk dat het programma op alle vier de IBA-thema’s ruim voldoende bijdrage heeft geleverd aan de regio Parkstad.’
IBA voert momenteel een maatschappelijke dialoog over de toekomst van de regio. Vorig jaar is in samenwerking met de Stadsregio Parkstad een onafhankelijk online regiopanel gestart. Zo’n 2.500 inwoners vullen vragenlijsten in over tal van onderwerpen. Daarnaast worden vanuit diverse activiteiten en projecten regelmatig interviews gehouden. De resultaten zullen in het expojaar worden besproken tijdens aantal congressen en symposia, geeft Severeijns aan.
De betrokken overheden zullen vervolgens moeten aangeven hoe ze verder willen. Het regiopanel mag zich bijvoorbeeld uitspreken over wat er met de Wilhelminaberg moet gebeuren. ‘Dat is misschien wel een mooie testcase over wat we in de beleving van de inwoners hebben bereikt en wat er nog moet gebeuren. Er zijn hele nijpende sociaal-maatschappelijke kwesties op te lossen. De stadsregio gaat nu de sociaal-maatschappelijke kant erbij nemen. Activering en inclusiviteit zijn nu belangrijke thema’s. We gaan het zien.’
Het Verzonken kasteel Etzenrade. Dit project dat was ingediend door Sjra Schoffelen, kunstenaar, die er zijn atelier en woonhuis heeft. Er moest een waterbuffer komen vanwege wateroverlast bij regenval in natte periodes naast de hoeve. Sjra’s voorstel was om de buffer aan te leggen in een drassig gebied achter de hoeve waarvan het vermoeden bestond dat daar ooit een kasteel had gestaan op een eilandje met gracht er omheen, die afwatert op de Roode Beek. Er is archeologisch onderzoek gedaan met procesgeld waaruit de bevestiging kwam dat er een gracht heeft gelegen en een versterkt gebouw. Meerdere vondsten zijn gedaan. Lola Landscape architecten heeft van IBA de opdracht gekregen om deze openbare tuin te ontwerpen in nauwe samenwerking met Piet Oudolf, die het beplantingsplan maakte. De contouren van de gracht en de oude fortificatie zijn zichtbaar gemaakt, met daar overheen een raster van stalen strips die verwijzen naar de archeologische vindplaats en onderzoek. De aanplant bestaat uit een grote variëteit aan bloemrijke planten, die biodiversiteit versterken. Beeld IBA Parkstad
