In 2020 werd in de gemeente Enschede de eerste ethische commissie opgezet, een externe groep van vijf leden buiten de overheid met ethische, filosofische en juridische expertise, kennis over techniek en computers (inclusief kunstmatige intelligentie) en de maatschappij en haar inwoners. Het selecte gezelschap adviseert de gemeenteraad over vragen over het gebruik van data en nieuwe technologieën. Daarnaast buigt zij zich op het vergroten van bewustzijn bij de ambtelijke organisatie over de ethische kant van data. In vijf bijeenkomsten per jaar komt het vijftal in gesloten sessie bijeen, waaruit reflectieverslagen volgen.

Tot op heden hebben acht andere gemeenten en twee provincies ook een ambitie uitgesproken of gerealiseerd om een ethische commissie op te richten. De gemeente Eindhoven sloot als laatste aan, nadat het plan afgelopen week volop steun kreeg binnen de gemeenteraad. In de invulling van een ethische commissie zijn enkele variaties mogelijk, zo is te zien aan de hand van hoe de tien gemeenten en provincies de ‘ethische commissie’ aanvliegen.

Neem bijvoorbeeld de selectie van leden in de commissies. In het Stadspanel Data Hilversum zitten elf burgers op basis van vrijwilligheid. Ook de Gemeente Amersfoort nodigt inwonersgroep POWER aan tafel uit, vanuit het streven naar een representatieve afspiegeling van haar inwoners. De gemeente Den haag is daarentegen van mening dat de burger via andere participatieroutes betrokken kan worden en laat geen inwoners toe tot haar Klankbord Commissie.

In de provincie Utrecht moet de Staten Werkgroep Digitalisering en Ethiek als kortlopende cyclus dienen waarbij beleidsopgaven op casusbasis worden aangedragen en besproken. Leden hebben een politieke achtergrond en vaardigen elke bijeenkomst iemand uit het werkveld af.

De meerderheid van de tien gemeenten kiest bij de ethische commissies voor bijeenkomsten in gesloten sessie, waarbij adviesrapporten en reflectieverslagen met goedkeuring van de gemeenteraad openbaar worden gemaakt. Adviezen van de commissie zijn in geen van de tien overheden bindend. Wethouders en gemeenteraden moeten het naast zich neerleggen van adviezen wel voldoende beargumenteren.

Samenhang ethische commissie in de organisatie

De gemeente Eindhoven, de jongste gemeenten met commissieplannen, had het gevoel aan de slag te moeten met ethische vraagstukken en ongewenste effecten van digitalisering en nieuwe technologieën. De gemeente keek naar rapporten van het Rathenau Instituut voor aanbevelingen en startte een aanlooptraject van anderhalf jaar. Naast een instellingsbesluit en het zoeken naar leden voor haar Ethische Commissie, stond vooral één centrale vraag voorop: hoe geef je een ethische commissie een duidelijke rol in de gemeentelijke organisatie?

‘Aan de ene kant heeft onze ethische commissie als doel om de raad te adviseren over innovaties en technologieën. Ze functioneert als tegenkracht van het college van burgemeester en wethouders. Daarvoor is een ethisch waardenkader opgesteld’, zegt Maarten van Veen, strategisch adviseur Digitalisering en Innovatie bij de gemeente Eindhoven. Maar belangrijker nog is de plek van de commissie binnen de gemeentelijke organisatie. De grote uitdaging binnen de gemeente Eindhoven was volgens Van Veen om een werkwijze te ontwikkelen waarin de ethische commissie een duidelijke vorm kreeg. Eindhoven koos daarom ook voor de inzet van ethische teams die collega-ambtenaren op weg helpen met ethische dilemma’s, zonder te hoeven wachten op het volgende overleg van de commissie. Deze ethische teams zijn ook verbonden met de commissie.

In het traject voorafgaand aan het groene licht van de gemeenteraad, keek Eindhoven naar verschillende elementen van de plannen uit andere gemeenten. Via contact binnen de kerngroep Ethische Commissies van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten hebben de tien gemeenten en provincies contact over het verloop en vormgeven van hun commissies en stellen zij elkaar hier vragen over. ‘Het onderscheidende van onze ethische commissie is dat wij, naast het meenemen van elementen van andere commissieplannen in ons ontwerp, kiezen voor het creëren van samenhang’, legt Van Veen uit.

Randvoorwaarden ethische commissie

Het investeren in een ethische commissie toont ‘een mate van bereidheid tot reflectie’, stelt Bart Wernaart, lector Moral Design Strategy aan de Fontys Hogescholen: ‘Het zegt heel veel als je als gemeente ethiek een plek geeft in je organisatie.’ Volgens Wernaart horen er twee randvoorwaarden bij het opzetten van een ethische commissie. Een organisatie of overheid met een commissiewens moet leren van het verleden, zoals fouten die zijn gemaakt in het bedrijfsleven. ‘De Amerikaanse bank Wells Fargo wilde na het grote fraudeschandaal in 2016 een ethische commissie in het leven roepen, dat liep op een groot fiasco uit’, vertelt Wernaart. ‘Die commissie had totaal geen mandaat binnen die organisatie. Alleen een commissie gaat je organisatie niet redden, daarvoor moet ook de infrastructuur goed geregeld zijn.’

Tenslotte moet ook helder zijn welke rol ethiek in de organisatie speelt, meer een normerende rol zoals een ethische accreditatie of juist veel eerder in het proces? ‘Je loopt in het eerste geval het risico dat je vinkjes gaat zetten aan de hand van een eerder vastgesteld raamwerk. Terwijl je eigenlijk liever ziet dat een ethische commissie de juiste vragen stelt vanuit verschillende perspectieven’, aldus de lector. ‘In de fase dat innovaties en technologieën nog op tafel liggen en niet al in de openbare ruimte staan.’

Veilige omgeving

De aanpak en visie van gemeenten en provincies is niet altijd wenselijk, vindt Ivonne Jansen, strategisch adviseur Technology and Society bij de Provincie Zuid-Holland. Ze sprak erover tijdens een workshop op het Smart City Next congres op 27 september in Dordrecht. ‘Veel gemeenten zetten hun orgaan rond ethische vraagstukken buiten hun organisatie, zodat het op een toetsingscommissie gaat lijken.’

De ethische commissies lijkt volgens Jansen een goede oplossing voor de worstelingen van overheden met het plaatsen van ethiek rond innovatieve en digitale projecten, maar niet als ambtenaren er geen expertise door opdoen en de commissie niet landt en integreert binnen de overheid zelf. De duur en adviezen lopen risico om als vrijblijvend op de plank te blijven liggen, wat de gemeentelijke organisatie niet helpt om bewuster met technologie en digitalisering om te gaan. Dit was ook het geval bij de gemeente Hilversum, waarbij de afstand van de ethische commissie tot de gemeente in de beginfase een rol speelde in haar functioneren. 'Het is essentieel om onderdeel van het proces te zijn. De afstand tot de gemeente moet zo klein mogelijk,'aldus Peter Kok, voorzitter van de Ethische Commissie in Hilversum. Inmiddels is Hilversum samen met de gemeente Enschede koploper op het thema.

Jansen: ‘De ethische commissie moet een veilige omgeving zijn voor gesprekken en afwegingen over de inzet van innovatieve technologieën. Er moet ruimte zijn voor fouten en domme vragen, zonder daarop te worden afgerekend.’ Jansen sluit zich ook aan bij het oordeel dat ethische commissies vaak (te) weinig mandaat krijgen vanuit de overheden waarin zij worden aangesteld. Ook wordt de relatie tot bestaande functies zoals de Functionaris Gegevensbescherming of een Privacy-Officer, vaak niet voldoende gecoördineerd.

Naast de tien overheden die al wel werken aan een eigen ethische commissie, kijken de meeste gemeenten voorlopig nog de kat uit de boom. Fatiha Alitou, projectleider van Het Kennisnetwerk Data & Smart Society met een kerngroep- en kopgroep Ethische Commissies bij de VNG, ziet veel gemeenten die bij de VNG aankloppen met een wens en veel vragen. ‘Onze eerste bijeenkomst van eind vorig jaar trok ruim 200 man vanuit allerlei overheden, daarvan zijn er nu ongeveer twintig nog actief betrokken.’

Van de twintig leden uit de kopgroep zijn de gemeenten Enschede en Hilversum het verst. Recent leverde de ethische commissie in Enschede nog een oordeel over de inzet van drones. De gemeente Eindhoven sluit in 2022 aan.

Over een ideale invulling van ethische commissies durft Alitou geen stellig oordeel te vellen. ‘De huidige ethische commissies zijn verschillend samengesteld. Het is nog niet zover dat je kan zeggen welke methode het meest succesvol is. Je kan je altijd afvragen of je wel of niet burgers in het proces betrekt en het verschilt per gemeente hoe een ethische commissie zich verhoudt tot de gemeenteraad, FG of privacy officer. Een ethische commissie is slechts één van de uitingsvormen om maatschappelijk impact van tech-projecten te toetsen.’

Er zijn op de bestaande casuïstiek dus nog moeilijk lessen te trekken over de de juiste invulling van een ethische commissie. Ook strategisch adviseur Van Veen trekt die conclusie: ‘Gemeenten en provincies kennen een decentrale democratie. Iedere overheid heeft een eigen mandaat met een bijpassend politiek speelveld en elke politicus zet zijn eigen accenten.’

De Het Kennisnetwerk Data & Smart Society van de VNG wil lessen trekken uit de kerrngroep Ethische Commissies om zo een stappenplan te formuleren voor de kleinere en deze met afwachtende overige overheden te delen.