Holwerd aan Zee zet de Friese ‘Wende’ in gang

Dit stuk verscheen eerder in het themanummer Grensregio's - Een kantelend perspectief van vakblad ROm. Zie kader. ROm is gratis voor ambtenaren en politici in het domein van de fysieke leefomgeving. Neem een (thuis-)abonnement.

Crescendo en De Bazuin. Het zijn de namen van de twee muziekkorpsen, beide al meer dan een eeuw oud, die het Friese Holwerd rijk is. ‘Twee muziekkorpsen, twee dorpsfeesten, twee scholen. Tot tien jaar geleden zag je hier in Holwerd twee kampen, een gelovig en niet-gelovig kamp, wat ten koste ging van samenwerken’, vertelt Harm Kamstra. De 67-jarige Holwerder kent nagenoeg iedereen in het dorp, dat ruim 1600 inwoners telt en bij het grote publiek vooral bekendstaat vanwege de veerdienst naar Waddeneiland Ameland.

Kamstra is voorzitter van multifunctionele accommodatie (MFA) De Ynset in Holwerd. Het complex bestaat onder meer uit een sporthal, een sportschool, kinderdagverblijf, jeugdhonk, theaterzaal, dorpshuis en kantine annex sportcafé. Ook de plaatselijke voetbalclub, VV Holwerd, gebruikt De Ynset als onderkomen.

Verder is Kamstra nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van het lokale gezondheidscentrum, waar onder andere de huisarts, apotheek, diëtist, thuiszorg en fysiotherapeut gehuisvest zijn. Je mag Kamstra dus gerust een verbinder noemen. ‘Ach ja, zo zijn er altijd een paar gekken in een dorp die niet bang zijn om hun nek uit te steken. Ik ben er ingegroeid, toen in 2007 de sporthal op de nominatie stond om gesloopt te worden’, schetst Kamstra.

Pleisterplaats

De krimp, de vergrijzing en de verdeeldheid vormden tot tien jaar geleden een struikelblok in het terpdorp ten noorden van Dokkum. Niet dat het ooit onvriendelijk was of dat inwoners elkaar bijvoorbeeld niet meer groetten, dat zeker niet, benadrukt Kamstra. Hij spreekt wel over een ‘gezonde rivaliteit’, die in beide smaldelen sterk gevoeld werd.

Het naar elkaar loeren, het nadruk leggen op de verschillen: het was niet eens verwonderlijk. Want jarenlang zat Holwerd in een neerwaartse spiraal. Krimp zoog de energie letterlijk en figuurlijk uit de gemeenschap. De werkgelegenheid verdween naar elders, jongeren verhuisden naar de provinciesteden in Friesland en Groningen, de leegstand in het dorp liep op, het overeind houden van voorzieningen werd steeds moeilijker. Terwijl de toeristen de route naar Ameland bleven zoeken en vinden, kreeg Holwerd het niet voor elkaar om de verpaupering tegen te gaan. Onderzoeken, rapporten, masterplannen en toekomstvisies van gemeente – Holwerd lag tot 2019 in de gemeente Dongeradeel, dat inmiddels weer opgegaan is in de gemeente Noardeast-Fryslân – ten spijt.

‘Het probleem van al die documenten is dat ze van overheden zijn. Het zullen misschien best goede en onderbouwde verhalen zijn, maar het leeft niet bij de inwoners. Daarnaast is het anticiperen op krimp, er wordt vooral geprobeerd om de problemen in het dorp te verzachten of ze uit te stellen.’ Het is de bondige analyse van Marco Verbeek, een van de vier initiatiefnemers van Holwerd aan Zee. ‘Wij pakken liever de oorzaken aan.’

Op het moment dat nagenoeg de complete Foarstritte, de Voorstraat, te koop stond, staken Verbeek, destijds nog supermarktondernemer, en dorpsgenoten Hessel Hiddema, agrariër Theo Broersma en gemeenteambtenaar Jan Zijlstra de koppen bijeen. Ze dokterden Holwerd aan Zee uit, een lumineus en ambitieus project dat van Holwerd weer een pleisterplaats moet maken. Het komt erop neer dat een gat in de dijk gaat worden geprikt, zodat het water en de getijden van de Waddenzee ook achter de dijk vrij spel kunnen krijgen. Het moet de economische én ecologische waarde van Noordoost-Friesland een boost geven.

Getijdenmeer Holwerd profiteert namelijk niet mee van de toeristen die op Ameland hun euro’s stukslaan. Een gat in de dijk, het water dankzij een geul met sluis weer naar het terpdorp halen, inclusief een jachthaven met aanvullende recreatiemogelijkheden moeten de economische waarde van Holwerd gaan versterken. ‘We hebben de toeristen nodig om waarde te creëren’, stelt Verbeek.

De ecologische waarde is minstens zo belangrijk: een binnendijks getijdenmeer op de overgang tussen zout en zoet water moet een aantrekkelijk natuurgebied worden. De Vogelbescherming verwacht dat een getijdenmeer een belangrijke rol zal hebben in het herstel van de broedvogelpopulatie in de Waddenzee. Daarnaast kan de open verbinding tussen Waddenzee en het Friese achterland belangrijk zijn voor vissen die trekken tussen zoet en zout water.

Verbeek: ‘Het project moet een winwin worden voor mens en dier, voor gemeenschap en ecologie. Niemand mag de dupe worden van dit plan.’ Voor een krimpregio als Noordoost-Friesland is Holwerd aan Zee een project van enorme proporties. Ook nationaal gezien springt het plan in het oog. Zo is sprake van een dijkdoorbraak in een primaire zeekering en staan er ingrepen – weliswaar versterkingen – in Natura 2000-gebied op stapel. In totaal moet er ruim 60 miljoen euro (zie kader) op tafel komen.

Hoe begin je? De vier initiatiefnemers, plaatselijk de ‘Gideonsbende’ genoemd, gingen na 2014 de boer op. Naar de gemeente, naar de provincie, het waterschap, ministeries in Den Haag, natuurorganisaties, de Europese Commissie in Brussel. ‘Vier doodgewone jongens uit Holwerd die hun plan uit de doeken deden. Broodnuchter, doelgericht, nergens door geïmponeerd, slim én met een goed verhaal. Dat is de kracht van Holwerd aan Zee’, vindt Kamstra, die de mannen door en door kent. ‘Het besef dat er iets moest gebeuren aan die krimp en dat we dat juist als één front moeten doen, werd breed gedeeld. Holwerd aan Zee is daarom van begin af aan door iedereen omarmd.’

Tekst gaat dooronder afbeelding
De initiatiefnemers van Holwerd aan Zee
 

Holistisch

Natuurlijk zijn er belangen, heel complex zelfs. Wat te denken van de boeren? Het pootgoed van de aardappeltelers in de Noord-Friese regio gaat de hele wereld over. Aan de ene kant zien de agrariërs kansen voor natuurbeheer en een betere waterhuishouding, aan de andere kant dreigt de verzilting van onderop in de kustregio toe te nemen. Zo is Hessel Hiddema een van de initiatiefnemers én akkerbouwer. Verbeek: ‘Holwerd aan Zee is een project vanuit een holistische benadering, met als uitgangspunt dat zaken als natuur, landbouw, economie, klimaat, cultuurhistorie in elkaar samenvloeien. Wij denken dus vanaf de start aan het belang van de boeren. En zo doen we het ook met natuurorganisaties. Die aanpak is voor ons logisch, dat voelt als een warme jas. Het vloekt echter met het sectorale denken van deze tijd.’

‘Wij denken vanaf de start aan het belang van de boeren’

Verbeek, inmiddels minstens veertig uur per week bezig met Holwerd aan Zee, heeft de afgelopen jaren aan den lijve ondervonden hoe verkokerd dat beleid is. ‘We hebben een integraal plan van cocreatie, we zijn van de soft space. Kom je met je plannen aan bij beleidsmakers, dan tref je vooral het denken in hokjes. Voor natuur moet je daar zijn, voor klimaat zus, voor water zo. Nog los van de bijval die we krijgen voor Holwerd aan Zee, overheden zijn vooral bezig met het enge, met de proceskant, met de hard space van verantwoordelijkheden en doelstellingen. Dat botst.’

Dat sectorale denken in het ruimtelijke beleid maakt een project als Holwerd aan Zee complex, merkt Verbeek. ‘Zo’n groot ruimtelijk project, dat helemaal van onderaf door burgers begonnen is, vraagt om ruimte, om vertrouwen, om heel veel loslaten. We zijn nu in de fase aanbeland waarin beleidsmakers ons dat vertrouwen moeten schenken.’

Tekst gaat door onder afbeelding

Aan de kade in Holwerd nu, en een impressie van de toekomst
 

Verzilting

Stap voor stap wordt gewerkt aan realisatie. Afgelopen najaar werd de grond van 32 hectare voor de aanleg van het getijdenmeer tussen de Waddenzee en het dorp aangekocht. Een projectorganisatie is opgetuigd die in tien werkgroepen onderdelen aanlevert voor het programma van eisen. Hun input wordt gebruikt voor het voorlopige ontwerp dat aan het eind van dit kalenderjaar gereed moet zijn. Het doel is vooralsnog om in 2023 de schop in de dijk te zetten.

Verbeek is ervan overtuigd dat Holwerd aan Zee de komende jaren tot stand gebracht kán worden. ‘Overal waar we geweest zijn om onze plannen toe te lichten, konden we rekenen op waardering. Kijk waar we nu al staan, terwijl we begonnen met nul euro. Als Holwerd aan Zee het niet redt, is dat een kwestie van niet willen en niet durven.’ Al geeft Verbeek daar liever een positieve draai aan. ‘Lef bij alle partijen, dat hebben we nu nodig.’

Daar hebben Verbeek en consorten dus de agrariërs in het gebied bij nodig. De verzilting levert de nodige strijd op, geeft hij toe. Om het zoutgehalte en grondwaterstanden in kaart te brengen, wordt die sinds 2018 met peilbuizen nadrukkelijk in beeld gebracht. ‘De verzilting is sowieso al een probleem dat speelt op de Friese kleigrond, mede door de stijging van de zeespiegel. En dat probleem zal, als alles bij het oude blijft, alleen maar groter worden. Daar moet je dus op inspelen. We moeten zorgen dat we met drainage zoet water langer in de grond vast kunnen houden, met slib kunnen we de grond wellicht verrijken. Een andere gedachte is dat de sector moet inzetten op zouttolerante aardappelrassen. Met al dat soort dingen zijn we bezig. We praten mét boeren, niet óver boeren.’

Thuiswerken

Hoewel er met Holwerd aan Zee in feite nog steeds maar een stip op de horizon gezet is, vaart het Friese dorp er wel bij. Je mag gerust spreken van een Friese ‘Wende’, want het dorp zit opeens weer in de lift. Waar voorheen gesproken werd over het slopen van woningen, is inmiddels sprake van een woningtekort. Waar jongeren vertrokken vanwege het gebrek aan banen, daar kiezen ze er nu voor om te blijven. Waar voorheen horeca sloot, opent een nieuw hotel annex restaurant nabij het beoogde water dat door het dorp moet gaan stromen. ‘We draaien het fenomeen van krimp om’, stelt Verbeek.

Ook Kamstra constateert dat het grote dorpsplan Holwerd geen windeieren legt. ‘Ik denk dat corona nieuw licht werpt op de situatie. Thuiswerken wordt op de een of andere manier een blijvertje. Jongeren die voorheen verhuisden vanwege werk kiezen er nu voor om hier te blijven wonen. Zij reizen straks misschien twee of drie dagen naar Leeuwarden of Groningen, de andere dagen werken ze thuis.’ Hij stelt dat Holwerd aan Zee de katalysator is die de gemeenschap nodig had. ‘Jarenlang hoorden we dat we niks konden behouden in Holwerd, laat staan dat we nieuwe dingen tot stand konden brengen. De negatieve tendens is doorbroken.’

Het is terug te zien in het dorp. Holwerd telde met de scholen De Tsjelke en de Ploos van Amstelskoalle openbaar en bijzonder onderwijs. De scholen van verschillende pluimage zijn, mede ingegeven door de krimp, in 2019 gefuseerd tot Samenlevingsschool, waarin de openbare en christelijke identiteit een plaats hebben. Wel opereerden ze nog op verschillende locaties, maar daar komt na de zomervakantie van 2021 verandering in. Dan gaat de school naar een nieuw onderkomen, nabij MFA De Ynset. ‘De nieuwe school wordt deel van een kindcentrum, een voorziening voor kinderen van nul tot twaalf jaar’, vertelt Kamstra.

‘We durven als gemeenschap weer vooruit te denken’

Het mag duidelijk zijn: in vergelijking met tien jaar geleden is het humeur van de Holwerders compleet omgeslagen. ‘We durven als gemeenschap weer vooruit te denken. Waar staan we over vijf of tien jaar? En welke talenten hebben we in het dorp om die plannen te verwezenlijken? Dat is de huidige mentaliteit. De Holwerders zien weer een toekomst voor zichzelf in het dorp.’ Ook ervaart Kamstra een gevoel van gedeelde trots. ‘Ja, dat is misschien wel de grootste verandering, die in het hoofd van de mensen.’