Van de ruim duizend gemeenten die we in 1950 hadden, waren er in 2019 nog maar 355 over. Door fusies verschuift het centrum van de nieuwe gemeente vaak, waardoor de bereikbaarheid van een gemeentehuis afneemt. Gemeente Krimpenerwaard, een Zuid-Hollandse fusie van vijf gemeenten uit 2015, besloot na het fuseren geen nieuw gemeentehuis te bouwen. Dit vanwege het lange fusieproces, maar ook even omdat partijen gecharmeerd waren door buurgemeente Molenwaard, waar men na de fusie koos voor een geheel kantoorloze gemeente. Gekozen werd uiteindelijk voor het verspreiden van gemeentelijke functies over verschillende locaties.

Door die verspreiding kunnen gemeentelijke locaties onhandig ver uit elkaar liggen, waardoor inwoners of ambtenaren veel moeten reizen. Óf ze sluiten niet goed aan bij de gemeentelijke functies. Zo moest de gemeenteraad van Krimpenerwaard vorig jaar tijdens de coronamaatregelen vergaderen in Alphen aan den Rijn, omdat de raadszaal niet coronaproof was. Begin dit jaar veranderde de koers. Krimpenerwaard maakte de keuze voor een nieuw gemeentehuis op een centrale plek. Dit bleek goedkoper en duurzamer dan het opknappen en verduurzamen van de huidige gemeentekantoren. De oude panden wil de gemeente inzetten voor nieuwe woningen.

Digitalisering

De communicatie tussen overheid en burgers gaat ondertussen steeds vaker via ‘Self Service Platforms’: digitale portalen die de burger de mogelijkheid bieden om gemeentelijke zaken zelf te regelen. Door het toepassen van algoritmes binnen gemeentelijke besluit- en procesvorming, als ook de trend van zelfredzaamheid, flexibiliteit en eigen verantwoordelijkheid, regelen we zaken het liefst vanuit de luie stoel. Via een portaal dat 24 uur per dag bereikbaar is. Hiermee is het aanvragen van een paspoort of ID snel gepiept. IT-consultancy EsperantoXL benoemt dat 75 procent van de geboorten in de gemeente Almelo tegenwoordig al digitaal wordt aangegeven.

36 procent van de ondervraagde Nederlandse IT-gemeenteambtenaren denkt dan ook dat het gemeentehuis straks niet meer bestaat, bleek vorig jaar uit onderzoek van de Sittardse softwarebouwer BCT. Bijna de helft van de 36 procent dacht zelfs dat dat binnen vijf jaar al het geval is. De ondervraagden waren informatiemanagers en IT-medewerkers uit 33 gemeenten. Een kleinere 18 procent van de ambtenaren verwacht dat selfservice-technologieën een nog grotere rol gaan spelen bij de overheid.

Oude panden

Naast fusering en digitalisering knaagt ook verduurzaming. In 2023 moeten alle gebouwen voldoen aan energielabel C, en in 2030 worden die duurzaamheidseisen nog verder aangescherpt. De bouwsector focust zich daarom op circulariteit en isolatie, terwijl veel plaatsen het oude monumentale gemeentepand nog hebben staan en gebruiken. Een nieuw duurzaam gemeentepand is daarom in de meeste gevallen de oplossing, maar niet altijd.

In plaats van het pand te vervangen koos de gemeenteraad van Dronten in 2018 unaniem voor een grondige renovatie. Dit omdat het pand op een logische plek in het centrum staat, en onderdeel is van het straatbeeld van de gemeente. Deze maand opende daar het nieuwe klimaatneutrale gemeentehuis: aardgasvrij en circulair verbouwd, maar ook met energieneutrale laptops, lampen, et cetera. De auto’s staan geparkeerd onder zonnepanelen, waarbij het gemeentehuis het binnenlopende energie-overschot opslaat.

Daarbij staan veel bestuursgebouwen naast hun bruikbaarheid ook hoog aangeschreven als Rijksmonument, en zal het pand daarom niet plat gelegd worden. In Groningen moest het eeuwenoude provinciehuis daarom afgelopen jaar volledig van het gas af, met behulp van warmte uit de bodem en oppervlaktewater, innovatieve ‘zonnepannen’, en -nog nooit op deze schaal in Nederland gebouwd- vier grote buffervaten. Veel gemeentehuizen staan voor vergelijkbare uitdagingen.

Vier grote buffervaten achter provinciehuis Groningen voor een verbeterde warmteopslag. Bron: Strukton

Toekomst

Toch zal een gemeentehuis niet snel kunnen en mogen verdwijnen. Deels omdat gemeenten nog baat lijken te hebben bij de centrale plek en straatbeeld van het huis, en omdat het verduurzamen of herinrichten van een oud gemeentepand al gebeurt.

Maar vooral belangrijk is de sociale kloof binnen de toenemende digitalisering. Namelijk tussen hoogopgeleiden en digitaal goed onderlegde burgers aan de ene kant, en laagopgeleiden en digibeten aan de andere kant. Uit onderzoek van seniorenorganisatie UnieKBO, waaraan 1.350 Nederlandse senioren deelnamen, bleek in 2016 dat 72 procent van de digivaardige senioren moeite heeft of verwacht te hebben in het bijbenen van de overheidsdigitalisering. Ook een onderzoek van Binnenlands Bestuur uit 2018 liet zien dat oudere ambtenaren hierdoor meer stress ervaren. Daarbij staat Nederland nog maar aan het begin van de vergrijzingsgolf, waardoor het verdwijnen van gemeentehuizen binnen enkele jaren onwaarschijnlijk lijkt.