Door Marcel Bayer en Rosa Stapel. Dit is een verkorte versie van het artikel in ROm 1-2, januari-februari 2021. ROm is het maandelijkse vakblad voor de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren in dat domein. Vraag een thuisabonnement aan. 

Stedenbouwkundige Simon Dona maakte in de regio Eindhoven verstedelijkingsmodellen die met het dashboard werden doorgerekend en steekt zijn bewondering niet onder stoelen of banken. 'Het is indrukwekkend. Een belangrijke toevoeging aan het instrumentarium van ontwerpers in dit soort regionale processen, waar we vroeger enkel het verhaal konden illustreren met sfeerbeelden en kwalitatieve statements.'

Er moeten 62.000 woningen bijkomen, zo is bepaald in de woondeal met het Rijk. Het dashboard geeft de feiten over de maatschappelijke impact van verschillende verstedelijkingsvarianten en levert soms verrassende inzichten op. Bijvoorbeeld dat oude bedrijventerreinen transformeren naar gemengde woon-werkgebieden heel veel positieve maatschappelijke effecten heeft. Daar hebben Eindhoven en omliggende gemeenten als Veldhoven en Helmond in de buurt van grote groeiers als ASML er veel van. 'Alleen ASML al neemt de komende tijd jaarlijks drieduizend nieuwe werknemers aan', benadrukt Dona. 'Het dashboard maakt inzichtelijk dat een verstedelijkingsvariant die inzet op transformatie van de bedrijventerreinen om die mensen dicht bij hun werk te laten wonen, grote impact heeft op het totale reisgedrag op regionaal niveau.'

(Tekst loopt verder onder de afbeelding)

Netwerkperspectief uit MIRT-Onderzoek Verstedelijking en Mobiliteit Brainportregio Eindhoven. Niet ontworpen als voorkeursperspectief of eindbeeld. Juist in de confrontatie met andere perspectieven wordt inzichtelijk welke integrale keuzes voor ruimtelijke ontwikkeling en bereikbaarheid effectief zijn. Beeld Studio Bereikbaar / DONA Stedenbouw.
 

Maatschappelijke impact

Wat geldt voor Eindhoven, geldt in alle stedelijke regio’s waar het Rijk woondeals mee heeft gesloten. Er moeten in een korte periode heel veel woningen worden gebouwd. Om maar wat te noemen: 250.000 woningen erbij in Metropoolregio Amsterdam (MRA) en 125.000 in Metropoolregio Utrecht (MRU). Per vijf bestaande woningen komt er in stedelijke regio’s de komende decennia minstens één bij. Tegelijkertijd wordt er groei van arbeidsplaatsen verwacht en is inpassing van energie- en klimaatmaatregelen noodzakelijk. De druk op de ruimte én de druk op bestuurders om daar snel keuzes in te maken neemt toe.

‘Investeringsmiddel om maatschappelijke doelen te bereiken’

De kunst daarin is om de breedte van maatschappelijke effecten te bewaken en tegelijkertijd voortvarend te blijven werken. Dat is niet altijd makkelijk, maar wel noodzakelijk, want 'de maatschappelijke impact van nieuwbouw buiten het bouwhek is veel groter dan daarbinnen', stelt Daan Zandbelt, vertrekkend rijksadviseur en initiatiefnemer van het dashboard. 'Het Dashboard Verstedelijking maakt deze effecten inzichtelijk zodat ze centraler meewegen in de keuze waar wel en niet te verstedelijken. Daarom bood het CRa dit instrument twee jaar geleden aan het ministerie van BZK aan – met name het Rijk zou verstedelijking moeten zien als investeringsmiddel om maatschappelijke doelen te bereiken', aldus Zandbelt.

BZK gaf gehoor aan deze oproep. 'Met de woningbouw als grote maatschappelijke opgave én investeringsmotor kijken we samen met onze overheidspartners op regionale schaal wat dat kan gaan betekenen voor zaken als mobiliteit, de ruimtelijke economie, het groen, het water, de energietransitie en klimaatadaptatie', legt Regina Oosting uit. Bij de Directie Ruimtelijke Ordening op het ministerie van BZK is ze nauw betrokken bij de uitwerking van de regionale verstedelijkingsstrategieën.

Nabijheid

In alle regio’s wordt onderschreven dat het is gelukt om mobiliteit en verstedelijking dichter bij elkaar te brengen. Zo heeft het dashboard in Eindhoven geholpen om van een MIRT-onderzoek (Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport) gericht op capaciteitsknelpunten een breed verhaal over verstedelijking te maken waar de regio gezamenlijk achter staat.

'Vroeger hadden we nooit zo snel en onderbouwd tot een verhaal kunnen komen. Simpelweg omdat de instrumenten er niet waren', aldus Dona. 'De mogelijke impact van ruimtelijke keuzes, die het Dashboard Verstedelijking in kaart en beeld kan brengen, hebben geholpen de kwaliteit van de argumentatie te vergroten om zo makkelijker tot een gezamenlijk regioverhaal te komen. Dat niet alleen gaat over mobiliteit, maar over verstedelijking in de breedte met oog voor andere maatschappelijke opgaven.'

‘Dankzij het dashboard hebben we in nog geen half jaar tijd alle neuzen in dezelfde richting gekregen’

Dit wordt bevestigd door Oosting. 'In de regio Eindhoven hebben we dankzij het dashboard in nog geen half jaar tijd alle neuzen in dezelfde richting gekregen. Iedereen onderschrijft nu de keuze dat de grote stedelijke opgaven in Eindhoven, Veldhoven en Helmond landen en niet daarbuiten. Er is een gevoel van gezamenlijkheid ontstaan.'

In de 2.0-versie van het dashboard is samengewerkt met Studio Bereikbaar om de mobiliteitsindicatoren verder uit te diepen. De belangrijkste innovatie was het werken met zogenaamde ‘nabijheidsklassen’, waaruit een correlatie tussen dichtheid en mobiliteitsgedrag blijkt. In hoogstedelijk gebied verplaatst men zich anders dan in landelijk gebied. Zandbelt: 'We zien dat het effect van nieuwbouw in elke regio verschuivingen van nabijheid van tienduizenden bestaande woningen teweegbrengt. De nieuwe woningen, werkgelegenheid en voorzieningen vergroten de keuze om de hoek voor zittende bewoners. Hierdoor gaan ze ander mobiliteitsgedrag vertonen: meer lopen en fietsen, minder en ander autogebruik.'

Het recent gepubliceerde Utrechtse ontwikkelperspectief Utrecht Nabij is zelfs helemaal rondom nabijheid opgebouwd en verwoordt dit als volgt: 'Nabijheid betekent dat nieuwe ontwikkelingen dáár komen, waar al veel mensen wonen of werken en waar het openbaar vervoer al goed geregeld is of kan worden. Zo versterken nieuwe woningen en banen en passant de bestaande stad, en wordt het motto van Utrecht – gezond leven in een stedelijke regio voor iedereen – bewaarheid.'

Financiering

De ondertitel van het Dashboard Verstedelijking was ‘hoe de woningbouwopgave maatschappelijke meerwaarde levert en waarom het Rijk hier belang bij heeft’. Uit alle regio’s blijkt dat de woningbouwopgave met een bredere blik wordt bekeken. Oosting bevestigt dat het instrument helpt om de lijnen op rijksoverheidsniveau te verknopen, de brede samenstelling van indicatoren laat zien dat belangen van andere departementen ook een relatie hebben met de verstedelijkingsopgave. 'Verschillende rijkspartners zitten nu aan tafel bij de verstedelijkingsstrategieën. Het MIRT was al gebiedsgericht georiënteerd, anderen doen ook steeds meer mee.'

‘Vergrote nabijheid zorgt voor een duurzamer mobiliteitsgedrag’

De vervolgvraag is of die samenwerking bij met name de rijksoverheid leidt tot andere keuzes voor de financiering van stedelijke ontwikkelingen. In de Haagse Binckhorst zijn Rijk, regio en gemeente erin geslaagd gezamenlijk een betoncentrale uit te plaatsen om daar woningbouw mogelijk te maken. Een mooi voorbeeld van hoe er door het Rijk anders geïnvesteerd kan worden in woningbouw dan met mobiliteitsmiddelen.
 

Meer weten? Zie https://www.collegevanrijksadviseurs.nl/projecten/dashboard-verstedelijking voor onder meer een memo over de kijk van CRa en het ministerie van BZK op de doorontwikkeling van het instrument en de resultaten van eerste Dashboardruns op initiatief van BZK in vijf woondealregio’s.