Waarom de City Deal voor de slimme stad nodig is

Digitalisering en technologisering veranderen regio’s, steden en dorpen ingrijpend. Dat gebeurt nu al. De slimme stad is geen toekomstperspectief, maar een realiteit. Sensoren in binnensteden en op stations meten en analyseren bezoekersstromen, in Eindhoven beïnvloeden slimme lampen het gedrag van uitgaanspubliek, burgers gaan met meetkastjes en luchtkwaliteit aan de slag, snelwegen dimmen automatisch de lichten bij weinig verkeer en in London vliegen duiven rond met rugzakjes die luchtvervuiling meten.

De crux van dit soort toepassingen: met internet en technologische toepassingen worden objecten en gebruikers daarvan in de fysieke ruimte met elkaar verbonden tot een intelligent netwerk. Alles en iedereen kan met elkaar communiceren. Afstand wordt minder relevant en de samenleving veel flexibeler. Onderschat die transitie niet, benadrukt Jan-Willem Wesselink, projectmanager van de City Deal en werkzaam bij de Future City Foundation. ‘De transitie waar we nu in zitten, doet niet onder voor de vorige industriële revolutie.’ Bij de huidige revolutie zijn kolen vervangen door data. Enen en nullen, bits en bytes. Data zijn de grondstof waar de slimme stad op draait.

De slimme stad biedt kansen om steden duurzamer, veiliger, leefbaarder te maken. Maar het brengt ook risico’s en uitdagingen met zich mee. Hoe zorg je dat de metingen en data daadwerkelijk bruikbaar zijn? En hoe zorg je dat de digitalisering en technologisering niet ten koste gaan van waarden als autonomie, privacy en democratie? Kortom: hoe leidt je de ‘nieuwe industriële revolutie’ in goede banen?

Internationale voorbeelden laten zien dat dit geen vanzelfsprekendheid is. Zo kwam de toonaangevende en superslimme waterfrontontwikkeling in het Canadese Toronto, dat geleid werd door Googles Sidewalk Labs, dit jaar tot een vroegtijdig einde. Google gaf de schuld aan corona, maar boze burgers die vreesden voor privacyproblemen roerden zich al langer. Ook in Nederland is technologische ontwikkeling regelmatig voer voor felle discussie. Denk aan burgers die 5G-masten in de fik zetten of gemeenteraden aanklagen omdat ze vrezen dat de straling ziek maakt, of aan het breed uitgemeten Rathenau-rapport over controle op de werkvloer. Een parallel naar sensoren in de openbare ruimte is snel getrokken.

City Deal moet oplossing zijn

De City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ moet het antwoord bieden op smartcityuitdagingen. De deal is een initiatief van de G40, Agenda Stad en de Future City Foundation en staat vermeld in de NOVI. Op donderdag 3 december tekenen staatssecretaris Knops van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), minister Van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) en minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid (JenV) de deal.

Dat doen de bewindslieden samen met meer dan vijftig publieke en private partners. Zestien gemeenten, twee provincies, een waterschap, vijftien bedrijven, veertien maatschappelijke organisaties, om ze allemaal op een rijtje te zetten. Het doel van de deal is om de processen waarmee regio’s, steden en dorpen worden ontworpen, ingericht, beheerd en bestuurd te veranderen. Zodat optimaal gebruik kan worden gemaakt van de kansen die digitalisering en technologisering bieden, zonder dat dit ten koste gaat van waarden als democratie.

‘Door ons af te vragen ‘hoe’ we iets willen regelen, denken we ook na over de ethische grenzen. En hoe we dat juridisch moeten borgen. Deze City Deal wordt gesteund door maar liefst drie ministeries. Daarmee wordt heel duidelijk dat de smart city wetten en regels nodig heeft om goed te kunnen functioneren. En dat die regels uiteindelijk in Den Haag en Brussel worden gemaakt,’ zegt Wim Willems, wethouder smart city in Apeldoorn en voorzitter van de bestuurlijke themagroep Smart City van de G40.

Concrete tools

De deal moet uiteindelijk een goed gevulde gereedschapskist met twaalf gebruiksklare instrumenten opleveren. Het totaalpakket aan smartuitdagingen komt aan bod. Van datamanagement tot businesscases tot burgers betrekken tot het ontwerp van de openbare ruimte.

Wesselink: ‘De City Deal focust niet op visies of eindproducten, maar op processen. Op werkwijzen, aanpakken, manieren van doen. Want daarin ligt vast hoe we dingen doen. Dat geldt voor de stad die we kennen en dus ook voor de slimme stad.’

De tools moeten binnen Europese democratische waarden passen en bijdragen een de leefbare stad zoals vastgelegd in Duurzaam Ontwikkelingsdoel 11 van de Verenigde Naties. Daarin staat dat steden inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam moeten worden. De dealdeelnemers brengen elk hun eigen expertise en praktijkervaringen in, waardoor de tools vraaggestuurd en niet aanbodgestuurd zijn. Haalbaar, deelbaar en opschaalbaar zijn daarbij de sleutelwoorden.

‘City Deals als deze bieden antwoord op complexe samenwerkingsvraagstukken,’ zegt Frank Reniers. Hij is programmamanager bij Agenda Stad. ‘Als Rijksoverheid loop je al snel achter op stedelijke vraagstukken. Gemeenten kloppen bij ons aan met vragen over actuele uitdagingen. Met samenwerkingen zoals in deze City Deal kunnen we daar samen aan werken.’ Reniers heeft er alle vertrouwen in dat de City Deal voor de slimme stad tot de beloofde concrete oplossingen zal leiden. City Deals zijn volgens hem inmiddels een beproefde methode. ‘Dit wordt de vierentwintigste deal die we ondertekenen. Eerdere deals hebben aantoonbaar resultaat gehad. Kijk bijvoorbeeld naar de City Deal Klimaatadaptatie. Die heeft er voor gezorgd dat klimaatadaptatie in de stad nu verankerd is in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie.’

Samenwerking is essentieel

Het brede palet aan betrokken partijen is volgens betrokkenen de kracht van de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’. Overheden zitten samen aan tafel, maar ook met het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Volgens Wim Willems is dit een van de redenen waarom hij zo enthousiast is over de City Deal: ‘Als gemeenten optimaal willen profiteren van de kansen die digitalisering biedt, moeten ze samenwerken en niet allemaal zelf het wiel uitvinden. De City Deal biedt daartoe alle gelegenheid.’

Overheid en bedrijfsleven kunnen dit niet los van elkaar doen, leert rondgang langs een aantal betrokken partijen. Eén van die partijen is de provincie Zuid-Holland. Deze provincie zet in op slimme technologieën met bijvoorbeeld automatische verkeerssystemen voor logistiek verkeer, met slimme verlichting langs snelwegen en met grootschalige data-uitwisseling tussen verschillende overheden. Gedeputeerde Willy de Zoete: ‘Overheden en marktpartijen inspireren elkaar. Daar haalt iedereen zijn voordeel uit. De transitie naar de slimme stad kan je niet zonder bedrijven doen. Zij zorgen voor de technologische ontwikkeling, voor de innovatie. Het is ook heel goed dat er drie ministeries bij de deal betrokken zijn. Dat geeft de nodige slagkracht.’

Marktpartijen beamen het perspectief van de provincie. ‘De publiek-private samenwerking in deze deal is essentieel. Overheden en het bedrijfsleven staan in de slimme stad voor dezelfde uitdagingen. We willen allemaal goede toepassingen ontwikkelen waar de leefbaarheid in Nederland van profiteert,’ zegt René Visser van deelnemend telecombedrijf VodafoneZiggo. Volgens Visser garanderen de vooraf vastgestelde ambities van de deal dat de hoeveelheid aan partijen niet langs elkaar heen zal werken. ‘Natuurlijk hebben partijen hun eigen belangen, maar vanuit de deal werken we naar een heldere stip op de horizon. Vanuit de twaalf te ontwikkelen tools liggen er al heldere kaders.’

Waar de deal ook aan bij moet dragen, is het vinden van de juiste balans tussen regulering vanuit de overheid en vrijheid voor innovatie voor het bedrijfsleven. Dat is een precair spel. Geef de markt de volledige ruimte en het garanderen van menselijke waarden komt in het geding, reguleer te veel en innovaties komen niet van de grond. Door samen aan tafel te zitten, leren overheid en markt elkaars taal spreken. Jene van der Heide, adviseur bij deelnemer Arcadis: ‘Overheden willen graag dat de markt nieuwe innovatieve oplossingen ontwikkelt, maar hoe markt en het ambtelijk apparaat dat samen kunnen doen is niet altijd duidelijk. Wie moet je aanspreken, wat zijn de regels, hoe ga je om met aanbestedingen? De City Deal zal helderheid bieden.’