Dit artikel verscheen in Mooie Pleinen, een magazine met diverse projectverhalen en pleinen-gerelateerde artikelen. Vraag nu uw gratis exemplaar aan!
Een voor de hand liggende stap om overlast (deels) voor te zijn, is het aandeel verharding verminderen, zegt Jaap Klein. Als teamleider stedelijke klimaatadaptatie bij ingenieursbureau Witteveen+Bos houdt hij zich onder meer bezig met watervraagstukken in de openbare ruimte. Daarnaast kan gedacht worden aan waterdoorlatende verharding: tegels met uitsparing of tegels die minder dicht tegen elkaar liggen, waarbij de tussenruimte wordt ingestrooid met een materiaal waardoor water gemakkelijk passeert. Zet ontharden onvoldoende zoden aan de dijk, dan zijn er diverse andere oplossingen, grofweg te verdelen in boven- en ondergrondse methoden.
Bovengrondse oplossing
Bovengrondse systemen zijn zichtbaar op straatniveau. Wadi’s bijvoorbeeld zijn verdiepte groenstructuren waar water wordt opgevangen en in de bodem infiltreert. In Nederland bestaan ze vaak uit gras, maar wadi’s kunnen beplant worden. Planten zijn voor de biodiversiteit, zorgen voor verkoeling en fungeren als potentieel leefgebied voor fauna. Enigszins vergelijkbaar zijn grindkoffers, verlaagde structuren gevuld met grind, waarin het water infiltreert. Ook in kleinere groenstructuren is ruimte voor deze constructies. Zo liggen er wadi’s om het Bellamyplein in Amsterdam.
Ook beken, vijvers en afwateringsgoten vangen water op. Een voorbeeld is de reconstructie van een veldbeek in Hengelo, onder meer zichtbaar op het Industrieplein. Klein (betrokken bij het project): ‘Hier zorgden we dat de veldbeek kan afstromen. Bij hevige regenval wordt de beek breder en een deel van het plein wordt bij extreme regenval nat, zonder dat overal wateroverlast ontstaat.’
Ook een waterplein stroomt, veelal door een verdiepte ligging, tijdens extreme regenval (deels) onder. Nederlandse voorbeelden zijn het Eikendonkplein in Den Bosch en het Benthemplein in Rotterdam. Bij het ontwerp moet er rekening mee worden gehouden dat deze pleinen tijdelijk niet of slechts deels te gebruiken zijn.
Elk bovengronds systeem heeft zijn aandachtspunten. Zo blijkt dat zich bij instroompunten van wadi’s vervuild sediment kan ophopen.[1] Bij alle bovengrondse systemen geldt dat er bijvoorbeeld bladeren en straatafval in terecht kan komen. Ook bij ondergrondse systemen is dat het geval, zegt Klein. ‘Juist omdat die zich onder de grond bevinden, heb je daar minder zicht op.’
Bovengrondse systemen hebben het voordeel dat ze beleving toevoegen, zegt Klein. Hoewel meestal enkel regenwater wordt opgevangen, is volgens hem belangrijk na te gaan of in de waterelementen ook verontreinigd water wordt opvangen. ‘Hemelwater is relatief schoon en bassins waar dit in valt kan men leeg laten lopen zonder ze te reinigen. Verontreinigd water moet echter in een aparte constructie worden opgevangen en geloosd in het riool.’
Ondergrondse systemen
Wil je dat water niet zichtbaar is of zijn bovengrondse oplossingen – bijvoorbeeld door ruimtegebrek – niet mogelijk, dan zijn er legio ondergrondse oplossingen. De markt kent diverse aanbieders, elk met andere systemen en specificaties. Een bekende toepassing is het krattensysteem, bestaande uit plastic kratten met holle ruimte, vaak omwikkeld met geotextiel om vuil buiten te houden.
Systemen van aanbieders als Wavin, Dyka of Rigofill hebben elk andere specificaties. Vaak is een oplossing bedacht om ze schoon te maken, zoals bij Rigofill via een inspectieput. Een krattensysteem werd bijvoorbeeld toegepast in Rotterdam waar regenwater wordt gebufferd onder een Johan Cruyffcourt om later (gezuiverd) gebruikt te worden in het stadion van voetbalclub Sparta en een stationsplein.[2]
Ook het systeem Watershell is gebaseerd op een holle constructie, maar dan met beton. De in hoogte en breedte aan te passen constructie komt in een betonnen bak, met daar bovenop – afhankelijk van de gewenste drukbelasting – een druklaagje beton, waar straatwerk op kan worden aangebracht. Volgens de fabrikant kan het systeem een hoge belasting aan en is het toepasbaar bij een hoge grondwaterstand. Het is mogelijk er doorheen te lopen en het zo te onderhouden en schoon te maken, wat volgens de fabrikant handig is voor een locatie zoals een markt, waar relatief veel vuil en afval op straat belandt.
Systeem Rockflow werkt in plaats van een open constructie met blokken steenwol. Volgens de fabrikant heeft het een hoge opnamecapaciteit, waardoor vrijwel het hele blok gebruikt wordt voor buffering. Bovendien zou het materiaal volledig recyclebaar zijn.
Water dat gebufferd wordt, kan soms worden hergebruikt. Zo test Watershell-bedenker Ruud van Ham van Waterblock bij een Vlaamse gemeente slim hergebruik van water door de gemeentelijke groendienst. Van Ham: ‘Een slimme sturing zorgt ervoor dat water, afhankelijk van weersverwachting, wordt vastgehouden of afgevoerd. Als het droog is, houd je water vast, komt er een regenbui aan, dan leeg je het om capaciteit te behouden.
Welk systeem waar?
Is een bovengronds systeem onwenselijk, dan is het wellicht mogelijk water op te vangen en naar de omgeving te brengen waar het wel in een bovengronds systeem terechtkomt, zegt Klein. Hij adviseert sowieso in de planvorming te kijken naar de directe omgeving en niet té snel naar een oplossing toe te werken. ‘In een opgave snel kratten toepassen klinkt verleidelijk, en je kunt zo snel stappen maken, maar laat mogelijk ook kansen onbenut. Door naar de omgeving te kijken kun je wellicht dingen koppelen en meer problemen oplossen.’
Welk systeem je toepast, is bovenal situatieafhankelijk. Klein: ‘Belangrijk is te kijken naar de grondwaterstanden, bodemopbouw en -belasting, en het water dat je opvangt. Inventariseer dit en kijk vervolgens welke oplossing het beste is.’
Ook meer groen helpt wateroverlast te voorkomen. En grote stap kan gehaald worden met groen van flink formaat. Er zijn bunkersystemen (ondergrondse groeiplaatsen) met watersystemen op de markt waarbij regenwater (beter) bij de boom terechtkomt, zodat deze beter bestand is tegen droogte. Zo snijdt het mes aan twee kanten.
[1] Bogaard, F. Bodemvervuiling in wadi's onderzocht met nieuwe methode. In H20, mei 2019
[2] Zie ook Urban Waterbuffer: Een integrale oplossing voor wateroverlast en droogte in de stad, KWR, juni 2020