Een goed centrum- en winkelgebied moet aantrekkelijk zijn voor diverse bezoekdoelen, zegt Joost Nicasie van Areaal Advies. Nicasie adviseert gemeenten in ruimtelijk-economisch beleid en deelt de stadsbezoeker in aan de hand van vier soorten bezoekdoelen. Hoe belangrijk de buitenruimte is, is afhankelijk van het doel waarmee iemand de stad bezoekt. ‘Bezoekers die naar de stad wíllen en daar geen commercieel doel bij hebben – zij komen bijvoorbeeld om vrienden te ontmoeten of om rond te slenteren – hechten meer belang aan de buitenruimte. Groen, aandacht voor bewegen en cultuurhistorische aspecten maken de binnenstad dan aantrekkelijker.’
Functies openbare ruimte
Verblijven en verplaatsen zijn twee belangrijke functies van openbare ruimte, die in elkaars verlengde liggen, maar elkaar ook in de weg kunnen zitten, zegt Bas Spierings, assistant professor stadsgeografie aan de Universiteit Utrecht. Enerzijds fungeert openbare ruimte als verblijfsruimte, als een bestemming voor recreatie en ontmoeting. Anderzijds heeft het een verplaatsfunctie, openbare ruimte fungeert dan als een route voor mobiliteit. In tegenstelling tot de eerste zijn sociale interacties bij deze laatste meestal vluchtiger van aard. Openbare ruimten zoals pleinen en parken worden vaak ontworpen met de intentie om diverse groepen mensen met elkaar in contact te brengen. Idealiter leidt deze interactie dan tot zaken als sociale cohesie en tolerantie in steden.
'Mensen zijn zich meer bewust geworden van het belang van de verblijfsfunctie'
Doordat we tijdens de ‘lockdown’ meer op onze eigen stad en buurt aangewezen waren, zijn we de beschikbare openbare ruimte anders gaan bekijken en gebruiken. Sommige plekken zoals trottoirs die voorheen voornamelijk voor verplaatsing gebruikt werden, werden ineens meer voor recreatie en ontmoeting gebruikt. Spierings: ‘Mensen zijn zich meer bewust geworden van het belang van de verblijfsfunctie van openbare ruimte. Er wordt kritischer gekeken naar de mogelijkheden van openbare ruimte voor recreatie en ontmoeting. Mensen lijken zich nu meer en duidelijker te realiseren dat groenruimte vaak beperkt is in steden en dat parkeerruimte ten koste gaat van verblijfsruimte in de buurt. De pandemie zorgt voor een momentum die trends zoals vergroening en leefstraten in stroomversnelling kan brengen.’
In binnensteden is de verblijfsfunctie van openbare ruimte direct gekoppeld aan economische waarde en gewin. Het genereert economisch kapitaal door hoge bezoekersaantallen, consumentenbestedingen en vastgoedwaarden. Met name in toeristische steden is er echter een duidelijke disbalans ontstaan tussen de verblijfsfunctie en de verdienfunctie van binnensteden, zegt Spierings. ‘Uiteraard heeft de binnenstad een belangrijke economische betekenis. Maar in sommige steden zien we ook de negatieve excessen ervan. In Amsterdam bijvoorbeeld, met grote aantallen toeristen en waar de roep om het “teruggeven van de binnenstad aan de Amsterdammers” steeds luider wordt. Ook hier zorgt de crisis voor een momentum om na te denken over en te handelen naar hoe we hier in de nabije toekomst verder mee willen.
'Als een huiskamer'
Een gebied waar gestuurd werd op verblijfskwaliteit, is het Koningsplein in Enschede. Het plein verwerkt dagelijks tienduizend passanten en heeft tegelijkertijd een verblijfsfunctie voor het Medisch Spectrum Twente, dat aan het plein ligt. Voorheen fungeerde het plein als verkeerskruispunt, vertelt Marina Eenschoten, landschapsarchitect bij de gemeente Enschede. ‘We wilden een plek creëren die zeer herkenbaar is en als het ware in de hoofden van mensen blijft hangen.’
Om de diverse functies te combineren, zijn diverse bezoekersstromen als het ware ontvlochten. De stromende functies bevinden zich aan de rand, het midden heeft een verblijfsfunctie. Er werden 29 banken ontworpen, met en zonder rugleuning, die zowel in de schaduw als zonkant zijn geplaatst. Bij de ingang zijn zes poefen geplaatst, die dienstdoen als zitelement voor mensen die op de taxi wachten en voorkomen dat mensen het autovrije plein oprijden. Centraal staat het kunstwerk Whisper van de Belgische kunstenaar Arne Quinze: twintig metershoge stalen vormen die ’s avonds oplichten.
De banken hebben een enigszins aflopende vorm op de hoeken, wat ze, in combinatie met het hout, een vriendelijke uitstraling geeft, zegt Eenschoten. ‘We wilden dat het plein zou fungeren als een huiskamer. In een huiskamer moet je lekker kunnen zitten. Maar om een fijne sfeer te creëren mag het bijvoorbeeld ook niet overbelicht zijn.' Op verschillende plekken zijn uitsparingen gemaakt voor beplanting. ‘Het groen verandert mee met de seizoenen. Doordat het beeld altijd anders is, geef je de verblijfsfunctie extra potentie.’
'Wees onderscheidend'
Winkelen op zichzelf wordt volgens Nicasie steeds minder belangrijk. ‘Mensen willen in het centrum een rondje wandelen of wat ronddwalen. De uitstraling van de buitenruimte wordt daardoor steeds belangrijker.’ Nicasie benadrukt dat het belangrijk is onderscheidend te zijn en vergelijkt het met de Efteling. ‘Elke attractie heeft een verhaal. De Efteling heeft zich heel goed afgevraagd: wat is ons DNA? Alles past daar in een thema. Gemeenten en winkelgebieden kunnen daar een voorbeeld aan nemen. Ga dus na: wat heb je, wat maakt jouw gebied aantrekkelijk en uniek? En laat dit terugkomen in het ontwerp; in de gevels, routing, het winkelaanbod en de openbare ruimte.’
'Winkelen op zichzelf wordt steeds minder belangrijk'
De pandemie zet veel dingen onder druk maar biedt ook allerlei mogelijkheden, concludeert Spierings. ‘Hoe openbare ruimte nu gebruikt en beleefd wordt laat beperkingen en belemmeringen zien maar geeft ook ideeen en richtingen voor de toekomst. Daar zou een scala aan partijen, overheden, vastgoedontwikkelaars, ondernemers, beleggers, bewoners en bezoekers samen goed over na moeten denken.’
