De Grift is de hoofdbeek in het grootschalige beekherstelprogramma waar gemeente Apeldoorn en Waterschap Vallei en Veluwe al jaren aan werken. De beek dateert waarschijnlijk uit de veertiende eeuw en is door mensen gegraven. Tot in de jaren vijftig liep dit water zichtbaar door het centrum van Apeldoorn en maakte de Apeldoornse industrie er gretig gebruik van. Rond de jaren vijftig, zestig was het water viezer en verdween de Grift steeds meer onder de grond.
Voordelen beekherstel
Sinds 2002 wordt dit door het waterschap en de gemeente teruggedraaid en worden de Grift en andere beken in de stad hersteld. Een belangrijke aanleiding hiervoor was de wil om meer duurzaam om te gaan met regen- en grondwater, zegt Hendrieke Rossingh, programmamanager beekherstel bij de gemeente Apeldoorn. ‘Ondergrondse opslag is duurder. Bovendien wilden we schoon water graag schoon houden, en brengen naar een systeem waar het thuishoort. De beken worden gevoed door schoon grondwater.
Door kwelwater uit de Veluwe heeft Apeldoorn op een aantal plekken een relatief hoge grondwaterstand en daarmee lokaal wateroverlast. Beekherstel kan hierin een maatwerkoplossing bieden door grondwater juist daar af te voeren. Een ander argument voor herstel is het terugbrengen van cultuurhistorie. En tot slot zijn er nog de ecologische voordelen. De beken in en rond Apeldoorn zijn een brongebied voor zeldzame soorten als de beekprik. Het leefgebied wordt onder meer verbeterd door beektrajecten te herstellen en met elkaar te verbinden. De grote opgave is dan ook gekoppeld aan vijf doelen: ruimte bieden aan afgekoppeld regenwater en overtollig grondwater, recreatie, ecologie en cultuurhistorie.
Beekherstel helpt bij een betere grondwaterbeheersing
De beken worden grotendeels gevoed door grondwater, inmiddels aangevuld met afgekoppeld regenwater. Dit water draagt vervolgens bij aan de ruimtelijke kwaliteit, recreatie en belevingswaarde en is van belang voor ecologie. Het beekwater stroomt van Ugchelen en Apeldoorn naar Heerde, waar de Grift uitmondt in het Apeldoorns Kanaal. Ter hoogte van Epe wordt een deel van het Griftwater door Vitens naar infiltratiebekkens op de Veluwe gepompt, ter compensatie van de drinkwaterwinning bij Epe. Peter Duteweert, beleidsadviseur planvorming bij het Waterschap Vallei en Veluwe: ‘Het is een mooie circulaire gedachte. Het water in de Grift stroomt vanuit de bronnen in het zuiden in noordelijke richting. Door de bovenstroomse Grift te koppelen aan de benedenstroomse en hiervan opnieuw een deel toe te voegen aan het grondwater, ontstaat een kringloop waarmee we de onttrekking in dat gebied gedeeltelijk kunnen compenseren.’
Beekprik
In en rond de beken zijn de ijsvogel en grote gele kwikstaart gezien, en ook de beekprik. Die laatste stelt hoge eisen aan de waterkwaliteit en fungeert hierdoor als indicatorsoort, zegt Rossingh. ‘Heeft hij het naar zijn zin, dan kun je ervan uitgaan dat vele andere soorten dat ook hebben.’ Verschillende beektrajecten waren voorheen te geïsoleerd. Vissen konden tot voor kort onvoldoende migreren tussen de verschillende deelpopulaties. Dat maakte ze kwetsbaar. In de nieuwe situatie is hierop ingespeeld door wateren aan elkaar te koppelen en de wateren goed vispasseerbaar te maken. Dit laatste betekent dat op diverse locaties in de beek zogenaamde vistrappen zijn aangelegd, die het voor de vis mogelijk maken water op een hoger niveau te bereiken door hem trapsgewijs te begeleiden. ‘Ook waren er voldoende paaigebieden, maar weinig opgroeiplekken voor de larven van de beekprik’, vertelt Rossingh. ‘Dit hebben we opgelost door elementen in het water te plaatsen, waardoor stromingsluwe plekken ontstaan (zogenaamde prikkepoelen, red).’
Meer doen met water
Overtollig grond- en regenwater wordt in de beken opgevangen, waar mogelijk in de bodem geïnfiltreerd en afgevoerd. Verhard oppervlak wordt onder meer afgekoppeld en het water wordt geleid naar wadi’s, verbredingen in de beek en beektaluds. Een voorbeeld hiervan is het Catharina Amaliapark, waar de Grift doorheen stroomt, met meerdere bassins voor extra waterberging en waar het water bij pieken kan uitstromen naar de aangelegen groenstrook. Daarnaast dragen de beken in de stad bij aan verkoeling.
(Tekst loopt verder onder de afbeelding)
Afwateringsgoot met waterelementen in de Marktstraat
Om de parkeergarage bij het nabijgelegen Marktplein droog te houden, wordt water weggepompt, nu onzichtbaar en ondergronds. Gaandeweg ontstond de vraag of het water van dit op zichzelf staand project, bij het beekherstel kon worden geïntegreerd, vertelt Rossingh. ‘Het weggepompte water stroomt binnenkort zichtbaar in zuidelijke richting door de Marktstraat, waar afgekoppeld regenwater zich erbij voegt. Het water voedt via een lijngootje ook een cisterne (een ondergronds waterbassin, red.) en kan in tijden van droogte gebruikt worden om beplanting in de binnenstad water te geven. Is deze gevuld, dan stroomt het water af in de wadi die later dit jaar bij de Grifthof wordt gerealiseerd. Loopt deze vol, dan wordt het overige water naar de Grift geleid.’
De Grifthof
De Grifthof wordt binnenkort een groene oase midden in het centrum, met de Grift als middelpunt. Het ontwerp werd gemaakt door ontwerpers in dienst van de gemeente. Rossingh: ‘Zij waren redelijk vrij in hun keuzes. Wel hebben we in samenwerking met Deltares, dat onderzoek deed naar het afkoppelen in combinatie met ecologie, een beeldenboek gemaakt dat dienstdoet als richtlijn.’ Tijdens het ontwerpproces werden inspraakmomenten georganiseerd en werd gewerkt met een klankbordgroep, waarmee belangenorganisaties als IVN, de Bekenstichting en wijkraden bij de voorbereiding betrokken waren. Ook vond een bijeenkomst voor omwonenden plaats.
‘Eerst was er kritiek op werkzaamheden. Nu zitten bewoners regelmatig aan de voorzijde van het huis bij de beek’
Elke zone van de Grift wordt voorzien van een groenstrook en als het even kan een waterberging. Bij de Grifthof worden diverse bomen aangeplant en een lint met heesters en vaste planten aangelegd. In het sortiment is rekening gehouden met de ecologische waarde van het groen. Daarom is ook gekozen voor drachtplanten voor bijen en vlinders. Voor de nieuwe bomen is gekozen voor verschillende vormen en bloeiwijzen. Vooral de Robinia pseudoacacia, die zich kenmerkt door zijn mooie ruwe schors en fijngevederd blad, zie je overal terug, zegt Rossingh. Leuk detail: vroeger werden deze bomen gebruikt voor het maken van het waterrad van de molens bij de Apeldoornse beken. Een grote, statige kastanje aan de rand van de graafwerkzaamheden blijft gespaard. De wadi wordt aangelegd waar bezoekers via de winkelstraat de hof op komen lopen. Richting de beek wordt een vlonderpad aangelegd waar mensen kunnen wandelen of fietsen en de beek bereikbaar maakt voor onderhoud.
Betrokkenheid
Leuk om te zien, vinden zowel Duteweert als Rossingh, dat bewustwording ook maakt dat de omgeving meegaat in de plannen en werkzaamheden, zeker waar eerst weerstand bestond. ‘Zo konden werkzaamheden in de Beurtvaartstraat eerst rekenen op kritiek van bewoners’, zegt Rossingh. ‘Nu pakken zij er hun stoeltjes bij om aan de voorzijde van het huis bij de beek te zitten.'
Het herstel van de Grift wordt naar verwachting dit jaar afgerond.