Matthijs van der Meulen is projectleider milieu en ruimte bij Rho adviseurs. Maarten Hoorn is projectleider ruimte bij Platform31 en trekker van het programma Stedelijke Transformatie. Vanuit het programma Stedelijke Transformatie verkenden zij achtergronden en kansen van wonen op rumoerige locaties. Dit artikel verscheen eerder in Vakblad ROm. Een abonnement op ROm is gratis voor ambtenaren in het ruimtelijke domein.
De aandacht voor de gezondheidseffecten van geluid groeit. Uit onderzoek blijkt dat een verhoogde geluidbelasting onder andere kan leiden tot slaapverstoring en verminderde concentratie. Het RIVM heeft onderzocht welk geluid mensen als hinderlijk ervaren. 47 procent van de Nederlanders ervaart hinder van wegverkeer. De grootste veroorzaker van het wegverkeer ligt bij bromfietsen: 40 procent noemt dit geluid hinderlijk, terwijl het aandeel van bromfietsen slechts 10 procent van het totale wegverkeer is (CBS Statline). Als tweede scoort geluidsoverlast van buren met 37 procent. Dit zijn contactgeluiden in huis (traplopen, dichtdoen van deuren, lopen op harde vloeren) en buitenactiviteiten.
Hinderbeleving en gezondheid
De uiteindelijke gevolgen kunnen ingrijpender zijn dat alleen het ervaren van geluidshinder. Mensen ervaren stress, wat weer kan leiden tot een verhoogde bloeddruk of zelfs tot hart- en vaatziekten en psychische aandoeningen. Hoewel het logisch is dat bouwers moeten voldoen aan normen en richtlijnen bij het realiseren van woningen op geluidbelaste locaties, is het goed om te beseffen dat er geen een-op-eenrelatie is tussen geluidnormen, hinderbeleving en gezondheidseffecten. Voor bromfietsen gelden bijvoorbeeld geen specifieke normen. Met andere woorden: ook in situaties waar wel aan de normen wordt voldaan kunnen hinder en gezondheidseffecten optreden. Daarnaast zijn er bronnen die een relevante geluidbelasting met zich meebrengen, maar waarvoor geen normen gelden, bijvoorbeeld waar het gaat om scheepvaartlawaai.
Een ander interessant gegeven is dat geluidshinder gedeeltelijk een subjectieve component heeft. Elke persoon beoordeelt geluid anders. Wat de een als lawaai ervaart, kan iemand anders als normaal achtergrondgeluid ervaren. Een goed voorbeeld daarvan is het geluid van windturbines. Uit onderzoek blijkt dat de mening over windenergie sterk wordt bepaald door de ervaren hinder en de gerapporteerde gezondheidseffecten. Hieruit blijkt dat het overschrijden van geluidnormen dus niet per se een probleem hoeft te zijn. Als het afwijken van normen maar met verstand en onderbouwd gebeurt.
Visie en beoordelingskaders
In de Omgevingswet krijgen gezondheidsaspecten een prominentere plaats binnen de ruimtelijke ordening. Daarnaast geeft de nieuwe wet ruimere mogelijkheden voor lokaal maatwerk. De praktijk leert dat dergelijk maatwerk cruciaal is bij de stedelijke transformatie op geluidbelaste locaties. Een opeenstapeling van standaardnormen en voorwaarden doet geen recht aan de complexiteit van de opgave en leidt regelmatig tot gekunstelde akoestische oplossingen die het woon- en leefklimaat niet ten goede komen. Zo zijn er voorbeelden van bewoners die de voor de ramen aangebrachte geluidafschermende voorzieningen zelf verwijderden om toch een raam open te kunnen zetten. Zij nemen extra geluid voor lief.
Succesvolle grootschalige stedelijke transformatie vraagt om duidelijke uitgangspunten en afwegingscriteria
De Omgevingswet is een goede aanleiding voor gemeenten met grote binnenstedelijke transformatieopgaven om te komen tot een onderbouwde visie op de omgevingskwaliteit en daaraan gekoppelde beoordelingskaders voor stedelijke transformatieprojecten. Dat gaat verder dan het voldoen aan bandbreedtes voor de maximale geluidbelastingen. Succesvolle grootschalige stedelijke transformatie vraagt om duidelijke uitgangspunten en afwegingscriteria waar het gaat om de gezondheidseffecten en mogelijkheden voor compensatie. Daarvoor blijft de stad-en-milieubenadering een geschikte aanpak. Hoewel deze meestal pas wordt toegepast op het moment dat overschrijding van wettelijk normen aan de orde is (of lijkt), bevat deze benadering veel elementen die per definitie een plaats zouden moeten krijgen binnen stedelijke transformatieprojecten. Deze benadering past helemaal bij de letter en geest van de Omgevingswet.
Akoestische maatregelen
Voor de totstandkoming van heldere uitgangspunten en beoordelingscriteria is het belangrijk dat de gemeente en de ontwikkelaar in de startfase een gedeelde visie ontwikkelen op de gewenste leefomgevingskwaliteit. Belangrijk is dan om de akoestische situatie in een vroeg stadium goed in beeld te brengen en de visie af te stemmen op het programma en de doelgroepen. Dit gaat verder dan het formuleren van uitgangspunten voor de maximaal toegestane geluidsniveaus. Zeker bij stedelijke transformatieprojecten op hoogbelaste locaties is het wenselijk om duidelijke lijnen uit te zetten waar het gaat om zaken als het al of niet toepassen van dove gevels, de akoestische kwaliteit van zowel buitenruimtes als openbare ruimte en de mogelijkheden voor compenserende maatregelen.
Op gebouw- en gebiedsniveau moet al bij de plannen nadrukkelijk rekening gehouden worden met de akoestische situatie
Het treffen van maatregelen aan de bron van het geluid (weg, spoor, industrie) heeft de voorkeur, maar is lang niet altijd mogelijk. Bronmaatregelen zijn vaak naar verhouding extreem duur of bieden te weinig soelaas. Dit betekent dat er bij de uitwerking van de plannen zowel op gebouw- als gebiedsniveau nadrukkelijk rekening moet worden gehouden met de akoestische situatie. Vaak zijn er mogelijkheden de kans op geluidshinder te verminderen met akoestisch slimme keuzes in de stedenbouwkundige opzet. Denk aan afschermende bebouwing die fungeert als geluidsscherm en het achterliggende gebied geluidluw maakt. Of door woonblokken in carrévorm te realiseren waardoor sprake is van een geluidluw binnenplein of -tuin (zie kader).
Naast de stedenbouwkundige opzet speelt de indeling van de bouwblokken en woningen een rol. Het situeren van woonkamers of keukens aan de geluidbelaste zijde en slaapvertrekken en buitenruimtes juist aan de geluidluwe of minder geluidbelaste zijde, verkleint de kans op hinder. Focus echter niet uitsluitend op ‘externe’ geluidsbronnen. Ook de locaties en inrichting van buitenruimtes en het openbare gebied vragen aandacht. Uit de onderzoeken blijkt immers dat de hinder door buren en straatgeluiden hoog scoren, terwijl daarvoor geen normen gelden. Met niet-reflecterende materialen en afscherming in de openbare ruimte is een akoestisch vriendelijke inrichting mogelijk.
Het beperken van geluidbelasting lukt niet altijd. Bij hoogbouw in een gebied waar het geluid vanuit meerdere richtingen komt, is het soms lastig om geluidluwe zijdes en buitenruimtes te creëren. Met een akoestisch goed ontwerp van gebouwen en gevels is het alsnog mogelijk om te komen tot een fijne woonlocatie. De maximale geluidbelasting op de gevel is immers niet allesbepalend, het Bouwbesluit stelt ook eisen aan het geluidsniveau in de woningen. In de praktijk betekent dit: zolang de ramen gesloten zijn, is de geluidbelasting binnenshuis beperkt. Strikt genomen kan een ‘dove gevel’ dan verplicht zijn. Veel mensen vinden het echter prettig om een raam open te kunnen zetten. Ook voor dit soort situaties zijn oplossingen beschikbaar, bijvoorbeeld door de vensters te situeren aan een afsluitbare loggia of door het toepassen van raamschermen. Soms staat gemeentelijk geluidbeleid dit soort maatregelen niet toe of is er veel ruimte voor interpretatie. Hier is het verstandig om de keuzevrijheid van mensen te laten gaan voor een al te strikt gemeentelijk beleid. Waar nodig kunnen aanvullende compenserende maatregelen nodig zijn die een afwijking van het gemeentelijk beleid motiveren.
Compenseren
Als sprake is van hoge geluidbelastingen en/of geluidluwe gevels en/of buitenruimtes ontbreken, dan is het wenselijk om compenserende maatregelen te treffen. Akoestische compensatie kan bijvoorbeeld worden gezocht in het stellen van strengere eisen aan het contactgeluid tussen woningen, het creëren van gemeenschappelijke geluidluwe buitenruimtes en extra maatregelen die de akoestische kwaliteit van de openbare ruimte ten goede komen. Wellicht is het mogelijk om nog een stap verder te gaan en niet-elektrische bromfietsen te verbieden. Door de maatregelen nadrukkelijk af te stemmen op de wensen van de doelgroepen kan het ook op hoogbelaste locaties fijn wonen en verblijven zijn.
Tot slot is het vanuit de stad-en-milieubenadering mogelijk op andere vlakken te compenseren dan geluid. Bijvoorbeeld door meer groen te creëren of te zorgen voor een goed voorzieningenniveau. Dit is pas echt integraal werken, passend binnen de geest van de Omgevingswet. Uiteraard moet het dan wel compensatie zijn die past bij de visie op de plek. En, niet onbelangrijk, toekomstige bewoners moeten vooraf goed worden geïnformeerd over de leefomgevingskwaliteit binnen het gebied en de compenserende maatregelen die in dat kader zijn getroffen. Zodat een weloverwogen, bewuste keuze wordt gemaakt voor het wonen op een hoogbelaste locatie met kwaliteit!