Dat benadrukt Ira Helsloot, hoogleraar Besturen van Veiligheid aan de Radboud Universiteit van Nijmegen. Hij stelt vast dat overheden de afgelopen jaren niet hebben gestuurd op de just-in-time werkwijze waar supermarkten de afgelopen jaren op zijn overgegaan. De supers worden min of meer bevoorraad vanuit de vrachtwagens. ‘De levering en verkoop van levensmiddelen is zo op elkaar afgestemd dat er nauwelijks tot geen voorraden nodig zijn. Dat werkt efficiënt, bovendien zijn daardoor ook dure kostenposten min of meer weggevallen.’ 

Maar het maakt ook kwetsbaar, vindt Helsloot. Hij neemt het hamsteren van vorige week tijdens de coronacrisis als voorbeeld. ‘Het beeld dat de Nederlandse consument massaal heeft gehamsterd, wil ik in de eerste plaats graag nuanceren. Ik zie juist dat Nederlanders de coronamaatregelen vanuit de overheid en het RIVM goed opvolgen. We zijn niet in paniek geraakt, maar het is wel zo dat we anticiperen op de maatregelen. Dat consumenten een extra blik soep, een pak rijst of wc-papier in huis haalden, is een reflex. Alleen konden de supermarkten die reflex niet aan.’

Het leverde het beeld op van lege schappen in de supermarkten, maar volle distributiecentra aan de randen van steden. Albert Heijn bracht op 16 maart dan ook een statement naar buiten. De supermarkt benadrukte dat samen met leveranciers en transporteurs met ‘man en macht’ gewerkt werd om alle artikelen zo snel mogelijk in de winkels te krijgen. ‘We moeten keuzes maken wat we naar de winkels brengen. De volumes zijn zo hoog dat we die artikelen brengen waar de meeste vraag naar is, zoals pasta, blikgroente en toiletpapier. Dus elke dag zul je nieuwe artikelen -die er vandaag niet zijn- in de winkels zien’, aldus Marco van Grinsven, directeur distributie & transport Albert Heijn.

In de knel

De problemen van de lege schappen werden binnen enkele dagen opgelost. maar het illustreert volgens Helsloot wel de keerzijde van de just-in-time oplossingen. ‘Dit was van heel kortstondige aard, maar het is denkbaar dat zo’n periode langer duurt. Stel dat er komende winter door sneeuw of ijzel de wegen twee dagen nauwelijks begaanbaar zijn? Wat gebeurt er als door een andere crisis de aanvoer van levensmiddelen daadwerkelijk stil komt te liggen? In dat geval is een noodvoorraad voor supermarkten, bijvoorbeeld voor maximaal twee dagen, heel zinvol. Juist uit veiligheidsoogpunt vind ik het raadzaam dat de overheid daar serieus naar kijkt.’

Walther Ploos van Amstel, als lector Citylogistiek verbonden aan de Hogeschool van Amsterdam, kan ook voor deze coronatijd een scenario bedenken dat de bevoorrading van supermarkten in de knel komt. Hij wijst op het distributiecentrum en hoofdkantoor van Jumbo in Veghel. ‘Midden in Noord-Brabant, de provincie met de meeste coronapatiënten. Stel dat chauffeurs massaal besmet raken en een tekort aan chauffeurs ontstaat, dan hebben we wel een probleem.’

Wel nuanceert hij de zienswijze van Helsloot. ‘Ongeveer zestig procent van alle levensmiddelen die in supermarkten verkocht worden zijn versproducten. Denk aan brood, vleeswaren, zuivel etc. De manier waarop de keten zich nu georganiseerd heeft, volstaat daar prima voor. Leveranciers, transporteurs en supermarkten zijn ook tijdens het hamsteren steeds in control geweest.’

Topweek

Onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek laat zien dat supermarkten in de tweede week van maart 35 procent meer omgezet hebben dan in dezelfde week in 2019. De omzet in week 11, die liep van 9 tot en met 15 maart 2020, kwam hiermee hoger uit dan in de week voor kerst, traditioneel de week met de meeste omzet. Vooral de omzet van houdbare producten zoals conserven, diepvriesgroenten, rijst en pasta nam procentueel gezien sterk toe.

Het Centraal Bureau voor de Levensmiddelenhandel (CBL), dat de belangen van Nederlandse supermarkten behartigt, constateerde al dat mensen meer boodschappen doen dan anders, onder andere doordat restaurants en cafés met het oog op het indammen van het coronavirus gesloten zijn. Om die reden zijn ook de venstertijden tijdelijk verruimd. Vrachtwagens mogen momenteel dag en nacht nieuwe voorraden leveren bij supermarkten. Normaal gesproken mag dit in een groot deel van de gemeenten alleen tijdens de zogenoemde venstertijden, bijvoorbeeld van 7.00 uur tot 11.00 uur.

Lector Citylogistiek Ploos van Amstel juicht die maatregelen toe. Hij wijst ook op scenario’s die klaarliggen op het moment dat daadwerkelijk sprake zou zijn van schaarste van levensmiddelen. Hij was in 2014 nauw betrokken bij een landelijke expertgroep voor de retail, die nadacht over concrete maatregelen in tijden van crises. ‘Dat ging bijvoorbeeld over grote, langdurige stroomuitval, maar ook over overstromingen van de grote rivieren in Nederland. Ik durf te stellen dat we in Nederland over een robuust distributienetwerk voor de voedselketen beschikken.’ Wel is het volgens Ploos van Amstel goed om scherp te blijven. ‘De coronacrisis met die lege schappen tot gevolg, dat had niemand in het supermarktwezen aan zien komen.’