In Utrecht 'snuffelen' honderden fietsen naar fijnstof

Door Willen van Waas (TU/e). Dit artikel verscheen eerder in het boek ‘Een slimme stad, zo doe je dat – Verbonden, flexibel en betekenisvol; maak de echte future city’, geschreven door de Future City Foundation in samenwerking met 26 partners. Klik hier om het boek (gratis) te bestellen.

Wie zich afvraagt wat de schoonste weg naar zijn werk is, tast tot dusver in het duister. In de provincie Utrecht staan bijvoorbeeld slechts zes geijkte luchtkwaliteitssensoren van het RIVM. Op zes plekken wordt dus gedetailleerd de luchtkwaliteit gemeten, maar dat zegt weinig over de luchtkwaliteit in het verkeer 10 kilometer verderop, waar al dan niet net een oude dieselauto of -boot langskomt. Vijfhonderd ‘snuffelfietsen’ brengen daar nu verandering in.

Door de concentraties fijnstof in kaart te brengen, weten we wat de gezondste route is

De snuffelfietsen meten de fijnstofconcentratie van binnenstad tot polder, op verschillende momenten van de dag. Zo wordt in kaart gebracht welke routes hoge en lage concentraties fijnstof hebben, waardoor we weten wat de gezondste route is. Ook brengt het fietsstromen in kaart, zodat beleidsmakers beter zicht hebben op veelgebruikte fietsroutes. Twee wethouders en diverse vrijwilligers demonstreerden de snuffelfietsen op 17 juni 2019 bij de officiële start in Zeist. De eerste tien snuffelfietsen werden in oktober al getest in Zeist. In vijf weken is er met de tien kastjes 8000 kilometer luchtkwaliteit in kaart gebracht. Naast de provincie Utrecht heeft de provincie Gelderland ook 50 kastjes besteld. Arjen Hof van Civity, het bedrijf achter de data, hoopt dat op den duur heel Nederland in kaart gebracht gaat worden.

(Tekst loopt door onder de afbeelding)

Vrijwilligers in Zeits met hun Snuffelfietsen en scootmobiel (beeld Civity)

De data

Het kastje van het bedrijf Sodaq dat op de fiets gemonteerd wordt, heeft een ingebouwde bewegingssensor, maar moet wel worden opgeladen via een USB-kabel. Civity is het bedrijf achter de data: ze verzamelen de data en geven dat weer op een dashboard. Het RIVM doet ook mee. Hof: ‘Ze halen de data door een soort wasstraat. De data worden gecheckt en gekalibreerd met data van de puntsensoren van het RIVM. Zij sturen het weer door naar onze app. Het RIVM garandeert zo de kwaliteit van de data.’ Op deze manier vervaagt de grens tussen officiële en burgermeetstations: burgers gaan aan de slag met door het RIVM goedgekeurde meetinstrumenten.

(Tekst loopt door onder de afbeelding)

Dashboard met meetresultaten (beeld Civity)

Snuffelfiets houdt ook rekening met de privacy van de gebruikers. De fietsers doen allemaal vrijwillig mee. Om te voorkomen dat een inbreker kan zien dat je van huis bent, wordt het eerste en laatste stukje van de rit echter niet geregistreerd. De individuele gebruiker heeft ook een eigen dashboard, waarop de fietshistorie is te zien. Zo krijgt de gebruiker inzicht in luchtkwaliteit op zijn eigen route. Op deze manier kan de gebruiker het gedrag dus aanpassen en direct feedback krijgen of de luchtkwaliteit op de nieuwe route beter is.

Fietsgedrag

Wanneer het duidelijk wordt dat de luchtkwaliteit op een fietsroute slecht is, is het de vraag wie er aan zet is: moeten fietsers zelf hun gedrag aanpassen, of moet de fietsroute aangepast worden? Volgens Hof kan het allebei: ‘Bij de proef in Zeist bleken mensen bereid om 20 procent verder te fietsen omdat er 30 procent minder fijnstof op de route was. Zo zou je ook kunnen denken aan een signaal naar een fietser of jogger: de luchtkwaliteit is niet goed, fiets een andere route of wacht met je rondje joggen tot de lucht beter is.’ Tegelijkertijd kunnen beleidsmakers ook maatregelen treffen wanneer de luchtkwaliteit ergens structureel onder de maat is. De mensen uit de proef in Zeist waren zich natuurlijk al bewust van het belang van gezonde lucht, maar of iedereen bereid is om om te fietsen, is niet zeker.

Of mensen bang worden van al die data over slechte luchtkwaliteit? Hof denkt van niet: ‘Bewustwording is een beter woord, dat is alleen maar goed. Het werkt verandering in de hand. Hopelijk realiseren mensen zich dat we iets kunnen doen aan de luchtkwaliteit: bijvoorbeeld boodschappen doen op de fiets in plaats van met de auto.’ De fiets laten staan vanwege de slechte luchtkwaliteit heeft ook geen zin: volgens Utrechts onderzoek is de gezondheidswinst van fietsen veel groter dan de negatieve effecten van slechte luchtkwaliteit en de kans op ongelukken.

Volgens Hof kan er nog veel meer met de data gedaan worden: ‘Een slimme ondernemer kan bijvoorbeeld inspelen op de fietsstroomdata. Je kunt in de data zien dat er bijvoorbeeld op zondag rond het middaguur veel langs een bepaald punt gefietst wordt. Daar kun je dan op inspelen door er een eetkraampje neer te zetten.’ De temperatuur en luchtvochtigheid worden ook gemeten, zodat stedelijke warmte-eilanden in kaart gebracht zouden kunnen worden.