Door Peter van Steen. Dit artikel verscheen eerder in vakblad Groen. Klik hier voor meer informatie. Abonnee worden? Klik dan hier.

Het resultaat is een veelomvattend klimaatproof watersysteem dat de biodiversiteit versterkt, het woonklimaat veraangenaamt en voor droge voeten zorgt. Een opvallend onderdeel daarvan, de Waterslinger in woonwijk Geerpark, werd onlangs in gebruik genomen.

Over de grenzen

‘We hebben over de grenzen heen gekeken’, zegt Bas Janssen, coördinator civiele werken bij de gemeente Heusden. ‘Ontwikkel je een woonwijk, dan heb je een bepaalde wateropgave in dat gebied. Het is dan gemakkelijk om alles zelf te doen, zonder andere partijen erbij, maar dan los je de problemen op postzegelformaat op en pak je de problemen maar gedeeltelijk aan. Investeer je in een samenwerking met de wooncorporatie, het waterschap en de provincie én durf je daarbij lef te tonen, dan kun je een betere oplossing neerleggen. Dat hebben we hier gedaan. Als je de krachten bundelt, kun je veel meer rendement halen. Tenslotte zijn alle partijen erbij gebaat dat de bewoners droge voeten houden.’

Klimaatproof

‘In het verleden bleef er bij hevige regenval in Vlijmen-Noord water op straat staan’, vervolgt Bas Janssen. ‘Dat kun je voorkomen door waterberging aan te leggen, maar in een al bebouwde wijk is dat lastig. Toch hebben we daar, waar dat nog mogelijk was, kleinere waterbergingen gerealiseerd. Ook in de nieuwe wijk De Grassen hebben we een waterberging aangelegd, de zogenoemde Waterbatterij, evenals in Geerpark met de Waterslinger. Bovendien hebben we grenzend aan Geerpark een enorm waterbergingscompartiment aangelegd, van 4,5 hectare, waar we ruim 35.000 kuub hemelwater kunnen bergen. Vervolgens hebben we De Grassen, Vlijmen-Noord, Geerpark, dat waterbergingscomponent en het achterliggende agrarische gebied met elkaar verbonden, door middel van sloten, zodat één groot, klimaatproof watersysteem is ontstaan.’ 

Slagenlandschap

Het gebied tussen Vlijmen en de Maas is een typisch slagenlandschap: een landschap dat is ontstaan door verkaveling in smalle banen, ook wel “slagen” genoemd. Soms waren die kavels niet breder dan zo’n vijftien meter, van elkaar gescheiden door elzensingels. De precieze afmetingen werden vroeger in “Rijnlandse roeden” en “morgens” uitgedrukt. ‘Ik vind het ontzettend mooi dat we vanuit een Karolingische verkavelingsstructuur komen en vandaaruit naar een innovatie toewerken. We staan op de schouders van het verleden’, zegt landschapsarchitect Thomas Jansen.

Inspireren       

Thomas Jansen is sinds het begin van de gebiedsontwikkeling in 2006 erbij betrokken geweest. De uitbreiding van Vlijmen was destijds een koploperproject in de subsidieregeling Mijn Mooi Brabant. Jansen werd gevraagd het stedenbouwkundig plan dat ervoor was gemaakt, meer vanuit het landschap te inspireren. ‘Het plan deed weinig met de structuur van het landschap’, vertelt hij. ‘Ik ben daarom zorgvuldig naar het DNA van het landschap gaan kijken en heb ernaar gestreefd het door ontwikkeling op een eigentijdse manier te behouden. Het was de kunst en voor mij de uitdaging om niet als een traditionele landschapsarchitect aan het werk te gaan, maar om naar de condities te kijken die het landschap heeft te bieden en die te versterken.’

Naad van Brabant

Zo’n conditie is de ligging van het gebied op de zogenoemde Naad van Brabant. Dit is een één tot vier kilometer brede en 175 kilometer lange strook in Noord-Brabant, van Ossendrecht in het westen tot Maashees in het oosten. De strook vormt de scheidslijn tussen het hogere zandgedeelte in het zuiden en het lagere kleigedeelte in het noorden. Jansen: ‘In deze strook komt van oudsher een grote hoeveelheid kwelwater aan de oppervlakte. Dit water is honderden jaren geleden als regen- en rivierwater op hogere zandgronden in Luxemburg en de Ardennen in de grond gezakt en over oude naar het noorden afhellende leemlagen naar het noorden gestroomd tot de ondoordringbare kleigronden. In de Naad van Brabant komt dit mineraalrijke water aan de oppervlakte, waardoor daar een gevarieerde natuur is ontstaan.’

Foto: Paul Engelkes

Gebiedsvisie

In dit landschap, en precies op de Naad van Brabant, wordt de uitbreiding van Vlijmen ontwikkeld. Deze heeft gestalte gekregen in drie woonwijken: het al langer bestaande Vlijmen-Noord, De Grassen ten oosten daarvan en Geerpark ten westen ervan. In De Grassen worden circa 825 woningen gebouwd, waarvan ongeveer een derde is gerealiseerd. Van de 800 geplande woningen in Geerpark is ongeveer de helft gebouwd. Bijzonder is nu dat voor de waterhuishouding in deze wijken en in het aangrenzende agrarische gebied, dankzij een vruchtbare samenwerking tussen gemeente Heusden, waterschap Aa en Maas en provincie Noord-Brabant, één gezamenlijke gebiedsvisie is ontwikkeld. De onlangs voltooide Waterslinger in de wijk Geerpark is daar een essentieel onderdeel van.

Markant

Zoals gezegd is de Waterslinger een markant en essentieel onderdeel van het gerealiseerde watersysteem. Het wordt gevoed door het kwelwater vanuit de Naad van Brabant, door hemelwater en door inlaatwater, bijvoorbeeld in extreem droge perioden wanneer het grondwaterpeil door agrarisch watergebruik is gedaald. Dit inlaatwater wordt dan wel in een groot infiltratiebed van grind voorgezuiverd. Het water in de Waterslinger is stromend gemaakt. Het stroomt van het hogere zandgedeelte naar het lagere kleigedeelte, waarna het met behulp van een eenvoudige pomp op zonne-energie weer naar boven wordt gepompt. Ook daarbij wordt het water nog eens gefilterd, bijvoorbeeld om de woekerende waternavel eruit te halen. Met een stuw in de Waterslinger kan het water naar believen worden vastgehouden of doorgang worden verleend. Met dit alles kan de Waterslinger buiten zijn oevers treden en ook voor een deel droogvallen, waardoor bewoners en bezoekers over uiteenlopende recreatiemogelijkheden beschikken en er daarnaast een gevarieerde natuur ontstaat. Tot aan de voordeur van de bewoners, die in Geerpark midden in het groen wonen en alle ruimte hebben om te ontdekken en te spelen.

Het water in de Waterslinger is stromend gemaakt

In en uit de Maas

‘Het watersysteem komt nooit droog te liggen’, vertelt Bas Janssen. ‘Vanuit de waterschapsloot kan er altijd water worden ingelaten, wat dan ook weer eerst wordt gefilterd. We zitten hier redelijk op niveau met de grondwaterstand en mocht die eens helemaal onderuitgaan, wat bijna nooit voorkomt, dan kan het waterschap altijd water vanuit de Maas en kanalen de polder inlaten. Met een gemaal bij de Maas kunnen we ook overtollig water de polder uit pompen. Uiteindelijk komen alle watersystemen vanuit het gebied via de sloten van het waterschap bij dat gemaal uit. Binnen Geerpark, Vlijmen-Noord, De Grassen en het watercompartiment vangen we heel veel regenwater zelf op. Pas als bij ons alles vol zit, gaan wij afvoeren.’

Microklimaat

Landschapsarchitect Thomas Jansen is zeer te spreken over de resultaten die met de Waterslinger zijn bereikt. ‘Het grindbed bijvoorbeeld is een ecoparadijsje op zich. Er borrelt water op en er zitten steltlopers als de tureluur en de watersnip. In de Waterslinger zelf zie je een rijkdom aan amfibieën, vissen, kreeftachtigen, insecten en vlinders. Het kwelwater uit de Naad van Brabant is dan ook van uitzonderlijke kwaliteit en bovendien van constante temperatuur. Daarmee koel je in de zomer en verwarm je in de winter. Daarnaast zorgt het langgerekte slagenlandschap, georiënteerd op de zon, voor een aangenaam microklimaat. Door de doorstroming van lucht blijft het er aangenaam koel en fris. Het is goed toevoegen in een van de meest duurzame woonwijken van Nederland. Als je er met je blote voeten door het zand loopt, heb je als het ware een vakantiegevoel.’