Door Bram van den Groenendaal, adviseur en projectleider bij adviesbureau RUIMTEVOLK

Het dorp Reduzum wil zijn windmolen vernieuwen, maar mag dat waarschijnlijk niet. De laatste biologische boerderij van Amsterdam, Boerderij de Boterbloem, moet wijken voor een bedrijvenpark van Schiphol. En een megastal pal tegen één van de mooiste natuurgebieden van Brabant: bewoners, gemeente en provincie zijn tegen, maar toch gaat dit plan er waarschijnlijk komen.

De eerste vraag die bij de geïnteresseerde burger in mij opkomt is: waarom doen we dit? De vraag die bij mij als planoloog opkomt is: hoe leggen we dit uit? Op beide vragen is het antwoord waarschijnlijk: zo werkt het systeem, zo zijn de afspraken nou eenmaal. De molen past niet in een coalitieakkoord, Schiphol moet kunnen groeien en er is geen juridische grond om de vergunning voor een stal met 16.000 varkens te weigeren. Het roept een beeld op van een onbuigzaam systeem en bewoners die zich niet meer kunnen vinden in haar antwoorden. Het zijn botsende verhalen die minder knallen dan de provo of kraker, maar wel staan voor breder gedragen onbegrip dat wordt gevoed door technocratische antwoorden. Maar hoe moeten we onze keuzes dan wel uitleggen?

De overheid is geweldig goed in het produceren van non-fictie. Stapels rapporten, beleidsstukken en evaluaties moeten de burger overtuigen dat dit systeem toch echt goed voor ons is: kijk maar naar de cijfers over onze banen, export en koopkracht. Voor een expert volstaat deze uitleg misschien, voor de burger vaak niet. Het is namelijk niet de non-fictie die mensen laat samenwerken of doet geloven in een idee of een groter geheel, maar verhalen of ficties. Zoals Yuval Noah Harari betoogt in zijn bestseller Sapiens. Zolang we in ficties geloven volgen we dezelfde regels, normen en waarden. Denk hierbij aan het religie, geld of democratie. Dit zijn sterke verhalen die geen échte materiële basis hebben, maar wel vergaande invloed hebben op ons doen en laten.

In een tijd van onzekerheid en verandering moeten we ons daarom niet alleen afvragen of onze non-fictie nog wel volstaat, maar juist ook werken aan nieuwe ficties. We kunnen een nieuw rapport maken voor de dorpsmolen of met de knapste modellen de groei van Schiphol of varkensstallen verdedigen, maar de weerstand wordt er niet minder door. Waar we wel naar snakken is een goed verhaal over waarom we wel of niet die keuzes maken. Over hoe dit past in een toekomst die we willen. Over hoe een duurzaam en leefbaar Nederland eruit kan zien. Iets waar overheid en burger over kunnen discussiëren, schrijven en naartoe werken.

Ontwerpend onderzoek

Een geprezen voorbeeld is het Panorama Nederland van het College van Rijksadviseurs. De bezoeker van het fysieke panorama kijkt decennia vooruit en ziet hoe grote uitdagingen als de omwenteling van de landbouw en klimaatverandering zijn ingezet om Nederland schoner, hechter en rijker te maken. Het is een verhaal dat laat zien hoe ook moeilijke keuzes heel positief kunnen uitwerken. Ontwerpend onderzoek leent zich hier uitstekend voor.

In de Brabantse Regio Land van Cuijk hebben we met RUIMTEVOLK op een vergelijkbare manier ruimte gecreëerd om los te komen van politieke belangen en samen na te denken over een toekomst waarin duurzame energie een kans is voor de landbouw, het landschap een impuls geeft aan de economie en leegstaand agrarisch vastgoed ruimte biedt aan combinaties van wonen en zorg.

Het zijn dit soort voorbeelden die laten zien dat de ruimte voor een nieuw, uitlegbaar verhaal ook de ruimte biedt om te komen tot nieuwe oplossingen. Wat mij betreft is dit dan ook dé uitdaging voor de honderden omgevingsvisies die de komende jaren gemaakt worden door het hele land. Samen vormen ze een momentum om richting geven aan krachtig en gedragen beleid. Echter, willen we dit momentum benutten, dan moeten we meer doen dan beredeneren wat we kunnen. We moeten vooral ook tastbaar maken wat we willen. Het is niet makkelijk, maar pak de ruimte om hoopvolle, inspirerende en mobiliserende verhalen te schrijven en verbeelden: nieuwe omgevingsfictie. Fictie die de toekomst dichtbij brengt en die verbindt aan nieuwe strategieën en tactieken voor vandaag en morgen. Fictie die ons in staat stelt onze keuzes écht uit te leggen. Of dat nou dezelfde blijven of niet.

Bekijk onderstaande video om een beeld te krijgen van het hoe en wat van Panorama Nederland.