Een nieuwe wereld van vrijheid en creativiteit. Kennis en informatie voor iedereen beschikbaar, open discussie en zelfbestuur, geld speelt geen rol. Dat was jarenlang de belofte die de pioniers van internet voortdreef naar nieuw land. Nieuw land met onbegrensde mogelijkheden, nog niet gecorrumpeerd door hebzucht, domheid of macht. Hoe ideaal wil je het hebben? Inmiddels is het nieuwe land bezet door consumenten, multinationals en criminele bendes. Het is gaandeweg gaan lijken op het Wilde Westen, waar iedereen inmiddels behoefte heeft aan wetten en regels.
Tot een paar jaar geleden was het eigenlijk not done om te praten over wetten en regels voor het internet. Dat zou de vrijheid en creativiteit die hoorden bij het world wide web aantasten. Het zou de vrijplaats inperken en dus het nieuwe land kapotmaken. Echte idealisten geloofden dat de overheid overbodig werd: een deeleconomie heeft genoeg aan directe democratie, en omgekeerd. Het is allemaal wat minder idealistisch uitgepakt dan verwacht. De deeleconomie bleek in de vorm van het ‘platformkapitalisme’ toch vooral te draaien om geld en macht, en minder om delen. De directe democratie is goeddeels blijven steken in consumententermen of platgeslagen in socialmediahypes.
De directheid van Twitter, tot op het bedenkelijke niveau van de president van het machtigste land op aarde. Natuurlijk heeft nieuwe technologie het speelveld deels gekanteld en ons zelforganiserend vermogen enorm versterkt. Een veelkleurige waaier van levensvormen heeft zich ontvouwd, van energiecorporaties tot kookgroepen en van WhatsApp-burgerwachten tot virtuele volksrechtbanken. Technologische vernieuwing is nooit neutraal, ook hier niet. Er zijn altijd winnaars en verliezers. En er zijn zowel positieve kanten als schaduwzijden: enerzijds grotere slagkracht en zelfredzaamheid, anderzijds grotere tweedeling, afhankelijkheid, verlies aan privacy enzovoort. De communicatierevolutie is overal en groter dan een individuele keuze: het geeft vorm aan de lifestyle van de tijd waarin we leven.
Crisis als kantelpunt
Volgens de Brits-Venezolaanse historica Carlota Perez zitten we in die communicatierevolutie op een kantelpunt. En net zoals bij eerdere grote technische revoluties gaat dat kantelpunt gepaard met crisis en onzekerheid. Na de opkomst van internet – waarin de financiële wereld een grote rol speelde door jarenlang te investeren in veelbelovende start-ups – ontstond de dotcom- crisis aan het begin van deze eeuw en de bankencrisis een paar jaar later. Volgens Perez is die periode van crisis te vergelijken met de grote depressie van de jaren dertig van de vorige eeuw. Ook eerdere technologische revoluties, zoals de welbekende industriële revolutie, kenden zo’n crisisperiode. Het is steeds de afsluiting van een fase van wildwestdisruptie en het begin van grote bloei. Pas daarna breekt een ‘gouden eeuw’ aan en profiteert de samenleving als geheel van de technologische vernieuwing. Daarbij speelt de overheid een belangrijke rol, zo stelt Perez. De overheid moet een nieuwe richting bepalen en nieuwe spelregels opleggen, en maakt door regulering, net als in de eerdere technologische revoluties, de overgang mogelijk van Wilde Westen naar bloei en voorspoed.
Begin 2018 was ‘regulering van de mondiale databedrijven’ (Apple, Google, Microsoft, Amazon, Facebook) het belangrijkste thema in Davos. Het interessante van de huidige internetrevolutie is dat die waarlijk wereldwijd is. De internetrevolutie vindt gelijktijdig plaats in Amerika, Europa, Azië, Australië en Afrika. De rol van de overheid is echter heel verschillend. In Amerika staat de markt centraal. Onder Obama op een vriendelijker manier dan onder Trump, maar het draait om de macht van de markt. In China, vooralsnog het belangrijkste Aziatische machtsblok, staat juist de centrale overheid centraal, zonder de democratische checks-and-balances die wij met ‘overheid’ associëren. Europa daarentegen draagt democratie en burgerrechten hoog in het vaandel, met bijvoorbeeld een GDPR (of in goed Nederlands de AVG) als Europees antwoord op de bedrijven die menen dat privacy en burgerrechten er niet meer toe doen. De internetrevolutie is een thema waarop de EU kan laten zien dat ze nut heeft, ook al omdat de wetgeving in de afzonderlijke staten zo evident achterloopt en schrijnend tekortschiet om te dealen met de nieuwe werkelijkheid van de wereld waarin we leven.
Steden zijn de habitat van onze lifestyle
Die wereld waarin we leven versnelt in razend tempo en ontploft in ons gezicht. Waar technologie tot enkele jaren geleden nog in apparaten geborgen leek, is het inmiddels naar buiten gestulpt en beheerst het de hele leefomgeving. Onze steden en dorpen worden door internettechnologie getransformeerd. We noemen dat smart cities, maar vraag het aan Carlota Perez en ze zal parallellen zien met eerdere technische revoluties. De steden zijn immers de habitat van onze lifestyle en volgens Perez is er na de crisis – die hoort bij een revolutie – behoefte aan een nieuwe lifestyle.
De overheden zijn nu aan zet: ik volg Perez hierin. Op alle niveaus – van Europa, kabinet of provincie tot aan gemeenten – moet de discussie starten hoe de internetrevolutie in goede banen kan worden geleid. Het is een discussie over ‘beschaafde bits’, zoals het Rathenau Instituut zegt, met andere woorden hoe onze publieke waarden in het internettijdperk kunnen worden versterkt en geborgd. Werkend bij een gemeente ben ik blij dat we die discussie over publieke waarden in Nederland nogal decentraal hebben belegd. Ook al gaat het om mondiale ontwikkelingen, toch is in gemeenten de ‘brede maatschappelijke discussie’ aan de orde over hoe de toekomst zich zou moeten ontwikkelen, en welke regels daarbij horen.
In Amersfoort zijn we daar al langer mee bezig. Ons geloof in de toekomst maakte het mogelijk versneld glasvezel naar elk bedrijf en elke woning uit te laten rollen, maar dan wel in een open opzet zodat monopolisering wordt voorkomen. We hebben geïnvesteerd in een Europees ondersteund FIWARE waarmee bedrijven softwareapplicaties modulair en goedkoper kunnen ontwikkelen. De huidige Future City Foundation heeft Amersfoort gekozen als vestigingsplaats. En we investeren nu in verschillende onderzoekstrajecten naar de manier waarop we de smart city democratisch kunnen vormgeven.
