• De nieuwe Amsterdamse wijk Houthaven legt de lat hoog als het gaat om duurzaamheid en energieneutraliteit.
  • In de wijk wordt gebruik gemaakt van een unieke combinatie van Warmte Koude Opslag en koude uit oppervlaktewater.
  • De buurt is voor verwarming aangesloten op het stadswarmtenetwerk, dat wordt gevoed met restwarmte uit de afvalenergiecentrale.
  • Huizen wekken de elektriciteit zelf op, onder andere met zonnepanelen.
  • De ervaringen en methodieken uit Houthaven zijn toepasbaar in andere wijken en steden die streven naar een klimaatneutrale, duurzame gebouwde omgeving.

De 234 huizen van ‘Blok 0’ in Amsterdamse nieuwbouwwijk Houthaven zijn recent aangesloten op het warmtenet. Dat geldt ook voor een aantal scholen, bedrijven, ateliers en een hotel in de wijk. De aansluiting op stadsverwarming, waarvoor Afval Energiebedrijf Amsterdam (AEB Amsterdam) de warmte levert, vormt het voorlopige sluitstuk van de duurzame energievoorziening in de toonaangevende wijk, die nu helemaal energieneutraal is. 

Vraag naar warmte en koeling 

Wie er op het idee kwam om de wijk niet alleen milieuvriendelijk te verwarmen, maar ook duurzame koude aan te bieden? Projectdirecteur Martin Buijck van Westpoort Warmte (WPW) – een joint venture van Nuon en AEB Amsterdam – noemt de naam van Co Stor, destijds verantwoordelijk opdrachtgever voor de bouw van Houthaven.

'Hij zei: ik wil niet alleen een rode knop, maar ook een blauwe. We zien de behoefte aan koeling toenemen, omdat de temperatuur in nieuwbouwwoningen in de zomer aardig kan oplopen. Goed dat hij dat toen al zag aankomen, en hierop regie durfde te voeren, in plaats van te wachten tot de vraag zou komen vanuit de markt.'

Amsterdam Houthavens. Bron: Sia Winding

Duurzaamheid aan de start

Als je duurzame, energieneutrale woningen wilt bouwen, kun je dat het beste centraal doen, stelt Buijck. 'Je moet al zo vroeg mogelijk in de planvorming nadenken over hoe je dat vormgeeft, en energieleveranciers daarbij betrekken. Dat is één van de belangrijkste redenen voor het succes van Houthaven.' Projectmanager Muriël Hendrikse noemt het vroege besluit als belangrijke succesfactor. 'Warmte Koude Opslag (WKO) vereist een bepaald soort leidingen die door het gebied lopen. Daar moet je wel de ruimte voor hebben. En in een al bebouwde omgeving kun je niet overal putten slaan. Daarom is het goed dat van begin af aan is gezegd: het kan en moet hier helemaal duurzaam.'

Vraag van pioniers

De keuze om de duurzame lat hoog te leggen, kwam ook voort uit de wens van de bewoners van ‘Blok 0’, de pioniers van Houthaven, weet Hendrikse. 'De initiatiefnemers daarvan – groepen particulieren die zelf appartementencomplexen hebben neergezet – gingen voor 100 procent energieneutrale woningen. Dat wilden we faciliteren. Tegelijk was het voor ons aanleiding om te kijken: hoe kunnen we de héle wijk duurzaam maken? Bij dat onderzoek kwam ook duurzame koeling op tafel, en het idee om hiervoor water uit het IJ te gebruiken.'

Koelen met IJ-water

Wat de duurzame wijk uniek maakt, is dat de huizen worden gekoeld door een combinatie van koudeopslag (KO) in de bodem en oppervlaktewater uit het IJ. 'Beide technieken worden hier en daar al gebruikt, maar het is voor het eerst in Nederland dat we ze in combinatie met elkaar toepassen,' vertelt WPW-directeur Martin Buijck. 'Een deel van het jaar koelen we de woningen rechtstreeks met water uit het IJ. In de zomer, wanneer dat niet koud genoeg is, maken we gebruik van water dat in de winter is opgeslagen in de koudebron. Ook gebruiken we het IJ-water om de bodem thermisch in balans te houden.' 

Oppervlaktewater versus koude lucht

Koelen met oppervlaktewater heeft een groot duurzaamheidsvoordeel, stelt Cees Groot, als adviseur energieneutraal bouwen al negen jaar betrokken bij Houthaven. 'Op andere plekken in de stad wordt het koelwater voor WKO-systemen gekoeld door koude lucht. Maar water heeft een veel grotere soortelijke massa, en heeft het grootste deel van het jaar een temperatuur die dichter in de buurt ligt van wat je nodig hebt. Dat levert een hoger rendement op, en daardoor heb je genoeg aan een kleinere bodembron, die minder energie kost: goed voor de energieprestatie van de wijk.'

Warmtenet plus duurzame koeling

Het combinatiesysteem van koelen met behulp van WKO én oppervlaktewater wordt de komende jaren ook toegepast in andere wijken, zoals Buiksloterham en het Hamerkwartier, weet Groot. 'En er zijn plannen om in de wijk Overhoeks het bestaande WKO-systeem uit te breiden met stadswarmte en met koude uit oppervlaktewater.' Voorwaarde is wel de aanwezigheid van een grote plas water in de buurt van de wijk.Projectmanager Muriël Hendrikse: 'Met Houthaven hebben we door de ligging aan het IJ een plek met veel potentie, waar bovendien veel mensen willen wonen. Daarmee hebben we een luxepositie.'

Comfortkoeling in plaats van airco

De comfortkoeling – zoals het gebruikte systeem in de woning heet – koelt de huizen via de vloerverwarmingsbuizen, legt Martin Buijck uit. 'Wanneer de zon op je ramen staat, warmt normaal gesproken de vloer op. Die maakt vervolgens als een soort radiator de omgevingslucht warm. Door de vloer te koelen, neutraliseer je dat effect en houd je het aangenaam in huis.'

'Zonder koude luchtstromen en de nodige stofverplaatsing, waar je last van kunt hebben bij traditionele airconditioning.' De comfortkoeling is geen diep koelend systeem, maar zorgt – in samenwerking met het warmtesysteem – voor een continu prettige temperatuur, legt Buijck uit. 'Je zou het kunnen vergelijken met een soort cruise control voor je binnenklimaat: zo wordt het vaak ervaren door gebruikers.'

Frisse school

Niet alleen de huizen in de wijk zijn aangesloten op duurzame koude. Ook de Brede School en het 4eGymnasium maken gebruik van de comfortkoeling. Conciërge Wouter Frijlink van het 4eGymnasium is er blij mee. 'Toen we hier vorig jaar net begonnen, was het extreem warm buiten: 34 tot 35 graden. Maar binnen was het met 20 graden juist heerlijk, een unieke ervaring.' Dat maakte Frijlink in het verleden weleens anders mee.

'Waar de rijksnorm voor de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) nu nog 0,4 voor woningbouw is, en Amsterdam stuurt op 0,15 bij nieuwbouwprojecten, wordt Houthaven echt 100 procent energieneutraal'

'We kwamen uit een gebouw dat misschien wel 40 graden werd bij die omstandigheden. En ’s winters gingen daar de ramen open met de verwarming aan. Dan stook je voor de buitenlucht. Het komt nog weleens voor dat leerlingen vrijaf krijgen omdat het niet uit te houden is in school. Dat zal ons hier niet meer gebeuren.'

Duurzame energie tastbaar

Ook de aansluiting op het warmtenet biedt voordelen, merkt Frijlink. 'Een systeem van cv-ketels met radiatoren moet je bijvullen, en geeft kans op lekkages en storingen. Dat zorgde altijd voor een hoop gedoe.' Dat zijn school vanaf komende winter warm wordt gehouden met restwarmte uit de afvalenergiecentrale vindt Frijlink bijzonder. 'Dat is hier vlakbij: we kijken elke dag uit op de schoorstenen. En ’s zomers houden we het koel dankzij het IJ. Duurzame energie is vaak zo weinig tastbaar, maar dit helpt wel om het beter te begrijpen.'

Energieneutraal

Waar de rijksnorm voor de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) nu nog 0,4 voor woningbouw is, en Amsterdam stuurt op 0,15 bij nieuwbouwprojecten, wordt Houthaven echt 100 procent energieneutraal (EPC 0,0), vertelt duurzaamheidsadviseur Cees Groot. 'Dat is niet alleen te danken aan het warmte- en koudenet. Ook de elektriciteit in de wijk wordt straks helemaal duurzaam opgewekt. Voor energie in de openbare ruimte worden op de strekdam 1.200 zonnepanelen geplaatst. En ook de daken van de woningen zijn standaard voorzien van zonnepanelen: sommige huizen leveren zelfs meer energie dan ze verbruiken.'

CO2-reductie voor schone lucht

Ook zorgen de duurzaam opgewekte warmte en koude allebei voor een CO2-reductie van ruwweg 80 procent in vergelijking met stoken op gas en koelen met een airco op elektriciteit, stelt Martin Buijck. 'Dat is echt een behoorlijke winst. Misschien merken de bewoners dat zelf niet meteen, maar doordat zij hun woning duurzaam verwarmen en koelen, wordt de lucht in Amsterdam weer een stukje schoner.'

Maarten Hagg

Lees ook: Overijssel krijgt fabriek voor duurzame renovatiepakketten